نویسندگان
1
کارمند کتابخانه مجلس شورای اسلامی
2
هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه قم
,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
از عبدالخالق غجدوانی، عارف مشهور سدة ششم قمری و مؤسس «طریقت خواجگان»، وصیت‌نامه‌ای خطاب به خواجه اولیاء باقی مانده که با وجود نسخ متعدّد، تاکنون بررسی نشده است. اهمیت این وصیت‌نامه کوتاه، از آن جهت است که قدیمی‌ترین مکتوب موجود از طریقت خواجگان و بیانگر اصول این طریقت از زبان مؤسس آن است. منابع و فهارس، در معرفی آثار غجدوانی دچار اشتباه شده و از سویی چندین اثر را به خواجه نسبت داده‌اند؛ از سوی دیگر، با ذکر نام‌های متفاوت برای وصیت‌نامه، سبب شدهاند این اثر ـ به اشتباه ـ چند مکتوب جداگانه دانسته شود. همچنین با بررسی نسخ مختلف وصیت‌نامه مشخص می‌شود که برخی از کاتبان به شرح و تفصیل یا مجمل کردن سفارش‌های خواجه پرداخته و مسبّب گمراه شدن منابع در معرفی اثر شدهاند.در این مقاله، ضمن معرفی و تصحیح وصیت‌نامة مذکور، سعی شده با بررسی نسخ موجود و تحلیل محتوایی و سبک‌شناختی آن، اغلاط راه یافته در فهارس برطرف شود و بازشناسی صحیحی با حذف اشتباه در تعدد منابع منتسب به غجدوانی، صورت گیرد.
- الف ـ منابع چاپی:
- افشار، ایرج و محمد تقی دانش‌پژوه، (۱۳۶۹)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک وابسته به آستان قدس، ج ۷ (مجموعه‌ها و جنگ‌ها) با همکاری محمدباقر حجتی و احمد منزوی، نشر هنر، کتابخانه ملی ملک.
- بخاری، صلاح بن مبارک، (۱۳۷۱)، انیس الطالبین و عدة السالکین، به کوشش توفیق هـ. سبحانی، تهران، کیهان.
- پارسا، خواجه محمد، (۱۳۵۴)، قدسیه، تصحیح احمد طاهرى عراقى، تهران، انتشارات طهورى.
- التهانوی، محمدعلی بن علی، (۱۴۰۴ق./ ۱۹۸۴م)، کشّاف اصطلاحات الفنون، المجلد الاول، طبع بتصحیح المولوی محمدوجیه والمولوی عبدالحق والمولوی غلام قادر، استانبول، دارقهرمان النّشر والتوزیع.
- توفیق ، هـ. سبحانی، (۱۳۷۳)، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه‌های ترکیه، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.
- جامى، نورالدین عبدالرحمن، (۱۳۸۲)، نفحات الأنس من حضرات القدس، تصحیح و تعلیقات دکتر محمود عابدی، چاپ چهارم، تهران، اطلاعات.
- الجرجانی، علی بن محمد، (۱۳۰۶)، کتاب التعریفات، طهران، انتشارات ناصرخسرو، الطبعه الاولی.
- حسینی اشکوری، سیّدجعفر، (۱۳۹۱)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، جلد ۴۹، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- حسینی اشکوری، سیّدصادق و یوسف بیگ‌باباپور،(۱۳۹۰)، فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، جلد ۴۵، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- خانی، عبدالمجید بن محمد، (۲۰۰۹)، الحدائق‌الوردیه فی حقائق اجلّاءالنقشبندیه، اربیل، مطبعه اَراس، الطبعه‌الثالثه.
- دانش‌پژوه، محمدتقی و علمی انواری، بهاءالدین، (بی‌تا)، فهرست کتاب‌های خطی کتابخانة مجلس سنا، ج اول، تهران، کتاخانة مجلس.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، (۱۳۴۰)، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۹، تهران، دانشگاه تهران.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، (۱۳۳۹)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران، تهران، دانشگاه تهران.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، (۱۳۶۴)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج ۱۷، تهران، دانشگاه تهران.
- درایتی، مصطفی، (۱۳۹۰)، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران.
- السراج الطوسى، ابو نصر، (۱۳۸۲)، اللّمع فى التصوف، تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون، ترجمه دکتر مهدى محبتى، تهران، اساطیر.
- السهروردی، ضیاءالدین ابوالنجیب، (۱۳۶۳)، آداب المریدین، ترجان عمربن محمد بن احمد شیرکان، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران، مولی، چاپ اول.
- شیرازی، روزبهان بقلی، (۱۳۸۲)، شرح شطحیات، هانری کوربن، ترجمه مقدمه محمدعلی امیر معزّی، تهران، طهوری.
- شیرازی، روزبهان بقلی، (۱۴۲۶ق)، مشرب‌الارواح، تصحیح عاصم ابراهیم الکیالی الحسینی الشاذلی الدرقاوی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- شیرازی، محمد معصوم، (۱۳۳۹)، طرائق الحقائق، ج ۳، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران، کتابخانه بارانی.
- شیروانی، زین العابدین، (۱۳۶۱)، ریاض السیاحه، تصحیح حسین بدرالدین و اصغر حامد ربّانی، تهران، سعدی.
- صدرایی خویی، علی و حافظیان بابلی، ابوالفضل، (۱۳۸۸)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة عمومی آیت‌الله گلپایگانی (قم)، ج ۷ و ۸، به کوشش و ویرایش مصطفی درایتی، تهران، کتابخانه مجلس و مؤسسه فرهنگی پژوهشی الجواد (مشهد).
- طاهری عراقی، احمد، (۱۳۵۴)، «نقشی از نقشبندیان» جشن‌نامه محمد پروین گنابادی (سی و دو گفتار در ایران‌شناسی)، زیر نظر محسن ابوالقاسمی، تهران، توس، ص ۲۶۱ ـ ۲۸۶.
- العبادی، المظفر منصور بن اردشیر، (۱۳۴۷)، التصفیه فی احوال المتصوفه: صوفی‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
- غزالی، ابوحامد محمد، (۱۳۶۱)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
- فهرس المخطوطات الفارسیه (التی تقتینها دارالکتب حتی عام ۱۹۶۳ م)، (۱۹۶۶)، القسم الاول (۱ـ ش)، القاهره، مطبعه دارالکتب.
- قره بلوط، علیرضا و احمد طوران قره بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم (المخطوطات و المطبوعات)، الجزء الثانی، دارالعقبه/ قیصری، ترکیا.
- القشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، (۱۳۷۴)، رساله قشیریه (ترجمه)، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، علمی و فرهنگی.
- کاشفى، حسین بن على، (۱۳۵۶)، رشحات عین الحیاة فى مناقب مشایخ الطریقة النقشبندیه، على اصغر معینیان، تهران، بنیاد نیکوکارى نوریانى، چاپ اول.
- فاضل، محمود، (۱۳۶۷)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج ۳، مشهد، کتابخانة جامع گوهرشاد.
- مرعشی نجفی، سید محمود، (۱۳۸۲)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه بزرگ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ج ۳۱، با همکارری گروه فهرست‌نگاران کتابخانه، قم، کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ اول.
- المعجم المفهرس للمخطوطات العربیه و الاسلامیه فی طشقند، (۱۹۹۹م)، هیئته الترجمه من الروسیه الی العربیه: الاستاذ الدکتور نعمه الله ابراهیم، الدکتور زاهدالله منوّر، الدکتور تیمور مختار، الدکتور رامل شاکر، بیروت، شرکه للمطبوعات للتوزیع و للنشر، الطبعه الاولی.
- منزوی، احمد، (۱۳۶۳)، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان،اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ج ۳،۴ و ۱۱.
- منزوی، احمد، (۱۳۶۹)، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ج ۱۱.
- منزوی، احمد، (۱۳۶۶)، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ج۸.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدین میبدی، (۱۳۷۱)، کشف الاسرار و عدة‌الابرار، تصحیح علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر.
- میهنی، محمد بن منوّر، (۱۳۶۶)، اسرارالتوحید فی مقامات ابی‌سعید، مقدمه تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگاه.
- نفیسی، سعید، (۱۳۸۵)، «رساله صاحبیه (از عبدالخالق غجدوانی)»، فرهنگ ایران زمین، ج ۱، انتشارت سخن، چاپ سوم.
- نفیسی، سعید، (۱۳۸۵)، «مقامات خواجه غجدوانی و عارف ریوگری»، فرهنگ ایران زمین، ج ۲، انتشارت سخن، چاپ سوم.
- هروی، نجیب مایل و سید علی اردلان جوان، (۱۳۶۱)، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۹، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول.
- همایی، جلال‌الدین، (۱۳۱۷)، غزالی نامه، تهران، نشر هما.
- همدانی، عین‌القضات، (۱۳۴۱)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران، دانشگاه تهران.
- ب ـ چاپ سنگی:
- غجدوانی، خواجه عبدالخالق، (بی‌تا)، وصیت‌نامه خواجه عبدالخالق غجدوانی، چاپ سنگی، بی‌جا، بی‌نا.
- مجموعه رسائل سلوک طریقة نقشبندیه (اعنی: مراتب الوصول، رساله سلوک طریقه نقشبندیه مجددیه و وصیت نامه از حضرت خواجه عبدالخالق غجدوانی)، (بی‌تا)، چاپ سنگی، حیدرآباد دکن، مطبع مفید.
- ج ـ نسخ خطی:
- غجدوانی، خواجه عبدالخالق، (بی‌تا)، در ذکر وصیت‌نامه خواجه عبدالخالق غجدوانی به خواجه اولیاء کبیر که فرزند معنوی ایشانند، تهران، کتابخانه ملی ایران، شماره نسخه: ۵/۹۳۳۸، بی‌کا.
- غجدوانی، خواجه عبدالخالق، رساله در آداب طریقت، تهران، دانشگاه تهران، شماره نسخه: ۲/۸۶۳۲، کاتب: محمدبن سلطان محمد شپرغانی، ۹۹۸ق.
- غجدوانی، خواجه عبدالخالق، وصایای غجدوانی، مشهد، کتابخانه آستان قدس رضوی، شماره نسخه: ۶/۱۰۴۵۰، کاتب: محمد تبریزی، ۹۹۹ق.
- غجدوانی، خواجه عبدالخالق، وصیت‌نامة خواجه عبدالخالق غجدوانی که جهت فرزند معنوی خود، خواجه اولیاء کبیر فرموده، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره نسخه: ۳/۱۶۱۴۷، کاتب: زین‌العابدین شریف نائینی فرزند ابوالبقا (کلانتر نائین)، ۱۱۷۹ق.
- غجدوانی، خواجه عبدالخالق، وصیت‌نامه، تهران،کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره نسخه: ۱۷۹۲۰، بی‌کا، سده سیزدهم.
)