نویسندگان
1
عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران
2
دانشجوی دکتری دانشگاه مازندران
,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
شعر کلامی است مخیّل؛ یعنی آفرینش نگارههایی که برساختهی انگارههای شاعرانهاند، بوسیلهی واژگان بر گسترهی دو محور همنشینی و جانشینی زبان و دستبردن هنرور در سطح کلام و بیان پدیدار میشود. از قرن ششم، توأمان با تغییر در سیاق سخنسرایی و حضور اصطلاحات دانشهای گوناگون در صورخیال شعر، برخی شاعران، اساس تصویرآفرینی شعر خود را برعناصر علوم نهادند. انوری در زمرهی شاعرانی است که شالودهی تصویرهای شعرش را بر اصطلاحات دانشهای مختلف نهاده. این جستار که به شیوهی کتابخانهای نوشته شده، ضمن بررسی اصطلاحات سه دانش نجوم، موسیقی و طب در دیوان انوری میکوشد تا به این پرسشها پاسخ دهد: 1ـ بسامد اصطلاحات هر یک از دانشها به ترتیب کدام است؟ 2ـ میان اصطلاحات علمی و دیگر واژههای بیت در محور همنشینی و از لحاظ بلاغی چه ارتباطی وجود دارد؟ 3ـ انوری با چه شگردهایی، اصطلاحات مربوط به هریک از سه دانش مزبور را در تصویرهایش بازتابانده است؟ نتیجهی پژوهش نشان میدهد که بیشتر تصویرسازیهای انوری با بهرهگیری از عناصر علم هیئت بوده است و سپس اصطلاحات دانش موسیقی و در آخر اصطلاحات طبی. با تجزیهی تصویرهای دانشبنیانِ شعر انوری، ارتباط معناداری در محور همنشینی و شبکهی درهم تنیدهای از تلفیق واژهها و اصطلاحات سه دانش نجوم، موسیقی و طب با شگردهای بیانی و بدیعی مشاهده میشود.
- ـ امیراحمدی، ابوالقاسم (1389)،«انوری در عرصه‌ی طب»، فصلنامه‌ی تخصّصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شماره‌ی 28، صص: 171 ـ 143.
- ـ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1358)، حدود یا تعریفات، ترجمه‌ی محمّدمهدی فولادوند، تهران: انتشارات انجمن فلسفه‌ی ایران.
- ـ --------------------- (1367)، قانون، ترجمه‌ی عبدالرحمن شرفکندی و با مقدمه‌ی دکتر علی‌اکبر ولایتی، چاپ اوّل، تهران: سروش.
- ـ بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1384)، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، تلخیص و بازنویسی (نجوم به روایت بیرونی) ولی قیطرانی، چاپ اوّل، تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی اهل قلم.
- ـ پورنامداریان، تقی (1380)، در سایه‌ی آفتاب، تهران: سخن.
- ـ حاجی‌شریفی، احمد (1384)، شناخت بیماری‌ها؛ بررسی بیماری‌ها از دیدگاه طب سنّتی و علم پزشکی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات حافظ نوین.
- ـ حمیدی، مهدی (1371)، بهشت سخن، چاپ دوّم، تهران: انتشارات پاژنگ.
- ـ دهخدا، علی‌اکبر (1330)، لغت‌نامه، تهران: چاپخانه‌ی مجلس.
- ـ زرین‌کوب، عبدالحسین (1366)، با کاروان حله، چاپ دوّم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- ـ ----------------- (1383)، از گذشته‌ی ادبی ایران، چاپ دوّم، تهران: انتشارات سخن.
- ـ زنجانی، برات و مریم‌السادات اسعدی (1381)، بازتاب طب در ادبیات کهن، ضمیمه‌ی مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، زمستان و بهار، صص: 136 ـ 117.
- ـ سامی، علی (1390)، موسیقی ایران از دوران کهن و عهد هخامنشی، مجموعه مقالات موسیقی ایرانی، چاپ دوّم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
- ـ ستایش‌گر، مهدی (1374)، واژه‌نامه‌ی موسیقی ایران زمین، چاپ اول، تهران: انتشارات اطلاعات.
- ـ سرورالدین، محمد (1389)، طب‌المفید، چاپ هفدهم، تهران: انتشارات عطایی.
- ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387)، صورخیال در شعر فارسی، چاپ دوازدهم، تهران: انتشارات آگاه.
- ـ --------------------، (1374)، مفلس کیمیافروش(نقد و تحلیل شعر انوری)، چاپ دوّم، تهران: انتشارات سخن.
- ـ شمیسا، سیروس(1383)، بیان و معانی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات فردوسی.
- ـ -----------(1382)، سبک‌شناسی شعر، تهران، چاپ ششم، تهران، انتشارات فردوسی.
- ـ ----------- (1381)، نگاهی تازه به بدیع، چاپ چهاردهم، تهران: انتشارات فردوس.
- ـ شهیدی، سیدجعفر (1382)، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، چاپ سوّم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- ـ عمران‌پور، محمّدرضا (1386)، اهمیت عناصر و ویژگی‌های ساختاری واژه در گزینش واژگان شعر، نشریه‌ی گوهر گویا، صص: 180 ـ 153.
- ـ فتوحی رودمعجنی، محمود (1386)، بلاغت تصویر، چاپ اوّل، تهران: انتشارات سخن.
- ـ فروزانفر، بدیع‌الزمان (1350)، سخن و سخنوران، چاپ دوّم، تهران: انتشارات خوارزمی.
- ـ ماهیار، عباس و راضیه فولادی‌سپهر (1393)، کیفیت تصویرپردازی از احکام نجوم، دوفصلنامه‌ی زبان و ادبیات فارسی، سال٢٢،شماره‌ی٧٦، صص: 107 ـ 89.
- ـ مصفی، ابوالفضل (1357)، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
- ـ نبی‌زاده، ندا (1389)، بازتاب علوم، آداب و رسوم و باورهای عصر در دیوان انوری، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، به راهنمایی ابراهیم رنجبر، اردبیل: دانشگاه محقّق اردبیلی.
- ـ نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمر بن علی (1388)، چهار مقاله و تعلیقات، به اهتمام محمد معین بر اساس نسخه‌ی علامه محمد قزوینی، چاپ اوّل، تهران: نشر معین.
- ـ نفری، بهرام (1383)، اطلاعات جامع موسیقی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات مارلیک.
- ـ نوری، مجید (1374)، شرح اصطلاحات علمی و فلسفی دیوان انوری،پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، به راهنمایی ولی‌الله ظفری، اهواز: دانشگاه شهید چمران.
- ـ یوسفی، غلامحسین (1369)، چشمه‌ی روشن، چاپ دوّم، تهران: انتشارات علمی.
)