,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
خوزستان از جمله مناطق ایران است که هنوز گویش هایی از فارسی در آنجا تکلم می شود. اسناد باستانشناختی و تاریخی نشان می دهد که نفوذ فارسی به خوزستان از دوره ی باستان آغاز شده و در دوره ی میانه نیز ادامه یافته است. مرکزیت سیاسی شوش و جندیشاپور به ترتیب در سلسله های هخامنشی و ساسانی، مجاورت با فارس، نزدیکی به دربار ساسانیِ تیسفون، و وجود دانشگاه جندیشاپور، از عوامل گسترش فارسی به خوزستان، پیش از دوره ی اسلامی بوده اند.مورّخان، جغرافی دانان و نویسندگان سده های نخستین اسلامی، مانند جاحظ، اصطخری، مقدسی و دیگران، به تداول فارسی در خوزستانِ آن روزگار اشاره کرده، و برخی مانند جاحظ، دری اهواز را یکی از فصیحترین لهجات دری دانسته اند. این اسناد به علاوه ی متون فارسیِ یهودی و فارسیات برخی عربی نویسانِ خوزستانی تبار، مانند ابونواس اهوازی، سهل بن عبدالله تستری و ابوهلال عسکری، ثابت می کند که پیش از ظهور ادبیات دری در قرون سوم و چهارم هجری، فارسی نو در خوزستان، به عنوان زبان مادری، تکلم می شده است.
- ـ آذرنوش، آذرتاش. (1373). «ابونواس». دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ج 6. تهران: مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی. ص 341-368.
- ـ __________. (1384 الف). «اَبُونُواس». دانشنامه‌ی زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. جلد اول. چ 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- ـ __________. (1384 ب). «اَبُوهِلالِ عَسکَری». دانشنامه‌ی زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. جلد اول. چ 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- ـ ابن‌بطوطۀ. (1384 ق). رحلۀ ابن بطوطۀ. بیروت: دار صادر و دار بیروت.
- ـ _____. (1370). سفرنامه‌ی ابن‌بطوطه. ترجمه‌ی محمدعلی موحد. جلد اول. چ 5. (متن تجدیدنظرشده). تهران: مؤسسه‌ی انتشارات آگاه.
- ـ ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد. (1992). صورۀ الارض. بیروت: دار مکتبۀ الحیاۀ.
- ـ أبوالفداء، اسماعیل بن محمد. (1840). تقویم البلدان. قد اعتنی بتصحیحه رینود و البارون ماک کوکین دیسلان. باریس: دار الطباعۀ السلطانیۀ.
- ـ ابونصر السَّراج الطوسی. (1380ق). اللمع. تحقیق عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور. دار الکتب الحدیثه بمصر و مکتبۀ المثنی ببغداد.
- ـ ابونصر سراج، عبدالله بن علی. (1382). اللمع فی التصوف. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ترجمه‌ی مهدی محبتی. چ 1. تهران: اساطیر.
- ـ _________________. (1914). اللُّمَع فی التصوّف. قد اعتنی بنسخه و تصحیحه رنولد الّن نیکلسون. لیدن: مطبعۀ بریل.
- ـ ابونواس، حسن بن هانی. (1972). دیوان ابی نواس. بتحقیق ایفالد فاغنر. الجزء الثانی. فیسبادن: دار النشر فرانز شتاینر.
- ـ أبوهلال العسکری. (بی‌تا). دیوان المعانی. عن نسخۀ الشیخ محمد عبده و الشیخ محمد محمود الشنقیطی، مع مقابلۀ المشکل بنسخۀ المتحف البریطانی. الجزء الثانی. قاهره: مکتبۀ القدسی.
- ـ __________. (1389 ق). کتاب التلخیص فی معرفۀ أسماء الأشیاء. عنی بتحقیقه عزۀ حسن. دمشق. (دو جلد).
- ـ اصطخری، ابواسحق ابراهیم. (1368). مسالک و ممالک. ترجمه‌ی فارسی قرن پنجم/ششم هجری. به اهتمام ایرج افشار. چ 3. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- ـ _______________. (1961). المسالک و الممالک. تحقیق: محمد جابر عبدالعال الحسینی. مراجعۀ: محمد شفیق غربال. قاهرۀ: دار القام.
- ـ الأنصاری الدمشقی، محمد. (1923). نخبۀ الدهر فی عجائب البرّ و البحر. چاپ مهرن. لایپزیگ.
- ـ ________________. (1357). نُخبۀ الدّهر فی عجائِب البرّ و البحر. ترجمه‌ی سیّد حمید طبیبیان. فرهنگستان ادب و هنر ایران.
- ـ بکران، محمد بن نجیب. (1342). جهان‌نامه. تصحیح محمدامین ریاحی. تهران: انتشارات کتابخانه‌ی ابن‌سینا.
- ـ بهار، محمدتقی. (1389). سبک‌شناسی. سه جلد. چ 10. تهران: امیرکبیر.
- ـ پورجوادی، نصرالله. (1382). «فارسی‌گویی عارفان نخستین: فصلی از تاریخ زبان فارسی (2)». نشر دانش. س 20. ش 1. بهار 1382: ص 8-16.
- ـ تفضلی، احمد. (1386). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چ 5. تهران: سخن.
- ـ جاحظ، عمرو بن بحر. (1418 هـ). البیان و التبیین. الجزء الثالث. بتحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون. الطبعۀ السابعۀ. قاهرۀ: مکتبۀ الخانجی.
- ـ خاقانی، بدیل بن علی. (1387). دیوان خاقانی. ویراسته‌ی میرجلال‌الدین کزازی. دو جلد. چ 2. تهران: نشر مرکز.
- ـ رضائی باغ‌بیدی، حسن. (1385). «کهن‌ترین متون فارسی به خطوط غیرعربی (عِبری، سُریانی و مانَوی)». نامه‌ی فرهنگستان. س 8، ش 2: 9-31.
- ـ ______________. (1388). تاریخ زبان‌های ایرانی. چ 2. تهران: مرکز دائرۀ-المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).
- ـ شهرستان‌های ایرانشهر. (1388). با آوانویسی، ترجمه‌ی فارسی و یادداشت‌های تورج دریایی. ترجمه‌ی شهرام جلیلیان. چ 1. تهران: توس.
- ـ صادق صمیمی، احمد. (1384). فرهنگ واژگان گویش دزفولی. چ 1. تهران: نشانه.
- ـ صادقی، علی اشرف. (1357). تکوین زبان فارسی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.
- ـ ___________. (1380). مسائل تاریخی زبان فارسی. چ 1. تهران: سخن.
- ـ طوسی، احمد بن محمد. (1382). قصّه‌ی یوسف (ع) (الستین الجامع للطائف البساتین). به اهتمام محمد روشن. چ 4. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- ـ غنی، ناهید. (1388). بررسی چند متن فارسی‌ـ‌یهودی کهن. چ 1. تهران: نشر دانش ایران.
- ـ قریب، بدرالزمان. (1374). فرهنگ سغدی: سغدی ـ فارسی ـ انگلیسی. چ 1. تهران: فرهنگان.
- ـ قفطی، علی بن یوسف. (1903). تاریخ الحکماء. به کوشش یولیوس لیپرت. لایپزیک.
- ـ کرمینی، علی بن محمد. (1385). تکملۀ الأصناف: فرهنگ عربی‌ـ‌فارسی از قرن ششم هجری. به کوشش علی رواقی، با همکاری زلیخا عظیمی. دو جلد. چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- ـ لازار، ژیلبر. (1384). شکل‌گیری زبان فارسی. ترجمه‌ی مهستی بحرینی. چ 1. تهران: هرمس، با همکاری مرکز بین المللی گفتگوی تمدن‌ها.
- ـ لسترینج، گای. (1383). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمه‌ی محمود عرفان. چ 6. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- ـ محیط طباطبائی، محمد. (1343). «خوزستان در پیشگاه تاریخ». کانون وکلا. ش 94. بهمن و اسفند 1343. ص 45-55.
- ـ مقدسی، ابوعبدالله محمد. (1361). ترجمه‌ی أحسن التقاسیم. ترجمه‌ی علینقی منزوی. دو جلد. چ 1. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
- ـ ______________. (1906). احسن التقاسیم فی معرفۀ الأقالیم. الطبعۀ الثانیۀ. لیدن: مطبعۀ بریل.
- ـ مکنزی، دیوید نیل. (1379). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمه‌ی مهشید میرفخرایی. چ 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ـ مینوی، مجتبی. (1333). «یکی از فارسیات ابونواس». مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. سال اول. فروردین. ش 3: 62-77.
- ـ نیرومند، محمدباقر. (2535). واژه‌نامه‌ای از گویش شوشتر. تهران: فرهنگستان زبان ایران.
- ـ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. (1408ق). کتاب البلدان. الطبعۀ الاولی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- ـ _________________. (1381). البلدان. ترجمه‌ی محمدابراهیم آیتی. چ 4. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
)