رابطۀ داستان دقوقی با تجارب زیستی مولانا

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

داستان دقوقی، یکی از اسرارآمیزترین روایت‌های صوفیانۀ ادبیّات شرقی است و تجربۀ فراواقعگرایانه‌ای را گزارش می‌کند. وجوه نمادین آن از حیث ساختار روایی و عناصر داستانی، ابهامی تا حدّ معمّاگونگی بر متن داستان تحمیل کرده است. این حکایت نیز مانند بسیاری از روایت‌های نمادینِ تمثیلی مثنوی، دارای لایه‌های معنایی متعدّد و مستعدّ خوانش‌های متفاوت است. تقریباً همۀ شارحان قدیم و جدید مثنوی، چه آنهایی که داستان را بی ارتباط با تجارب راوی آن (مولانا) می‌دانند و چه آنهایی که رگه هایی از تجربۀ شهودی مولوی را در آن دیده‌اند، همگی حکایت را بر اساس اصول عرفان نظری، بویژه نظریّۀ «وحدت وجودی» ابن عربی تأویل کرده‌اند. بی گمان، همۀ این تأویل‌ها به دلیل اینکه در راستای نظام فکری و عرفانی مولوی هستند، می‌تواند محلّ اعتنا باشد. لذا، خوانش داستان بر مبنای تجارب زیستی مولانا که در این پژوهش انجام خواهد شد، به هیچ وجه نافی تأویلات عرفانی گذشته و معاصر نیست.1 به نظر می‌رسد در روایت این قصّه همزمان سه تجربه در هم تنیده و متنی رؤیاگونه به وجود آمده است؛ تجربۀ فردی مولانا در آرزوی دیرسال برای ملاقات مجدّد با شمس تبریزی و متقابلاً آرزوی شمس برای دیدار با ولیّ خدا از یکسو و هجوم خوفناک لشگر جرّار مغول به آسیای صغیر که به پشت دروازه‌های شهر قونیه رسیده بودند و نجات مردم از این بلای ناگهانی، از سوی دیگر، رکن نخست تجربۀ نهانی این قصّه را تشکیل می‌دهد. از طرف دیگر، آموزه‌ها و تجارب کشف و شهود عرفانی، در لا به لای قصّه گنجانده شده است. سومین تجربه که از جمله تجارب آموخته شدۀ مولاناست، مجموعۀ آگاهیِ وسیع و دقیق او با سنّت ادبی شرقی است که امکان می‌دهد در طرح اندیشه‌ها و قصص، برای افزایش غنای ادبی و گسترش دایرۀ معنایی حکایات، وارد گفتگویی ادبی با هزاران گنجینۀ ادبی شود، به گونه‌ای که در این داستان، با دو روایت قرآنی از زندگی حضرت موسی (ع)، گفتگوی ادبی به تعبیر باختین صورت گرفته است. در این تحلیل، تلاش خود را برای تأویل داستان با محوریّت تجربه‌های زیستی مولانا به کار خواهیم بست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

.TheConnection between Daqooqi Story and Rumi's lived Experiences

چکیده [English]

Daquqi story is one of the most mysterious Sufi stories of Eastern literature, and reports a transcendent experience. Its symbolic aspects have imposed ambiguity to the extent of enigmatic on the story. Like many other Masnavi's symbolic stories، this story has multiple layers of meaning and is prone to different readings. Almost all the Masnavi commentators, both those who consider the story unrelated to the experiences of its narrator (Rumi) or those who have seen some strains of Rumi's intuitive experience in it, have all interpreted the story based on the principles of theoretical mysticism, especially Ibn Arabi's theory of Wahdat al-mawjud.  All these interpretations can be considerable. Therefore, reading the story based on Rumi's lived experiences in this research does not in any way negate the mystical interpretations.
 It seems that in the narration of this story, three intertwined experiences and a dreamlike text have been created simultaneously
 Rumi's wish to meet Shams Tabrizi again and Shams' wish to meet the valiyollah and the horrifying invasion of the Mongol army and the salvation of people from this sudden disaster, on the other hand, constitute the first pillar of this story. The teachings and experiences of mystical discovery and intuition are also included in the story. The third experience, which is one of Rumi's learned experiences, is his extensive and accurate awareness of the Eastern literary tradition which allows him to enter into a literary dialogue with thousands of literary treasures, so that in this story, with two Quranic narrations of the life of Prophet Moses literary dialogue is interpreted, according to Bakhtin.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Molavi
  • Shams Tabrizi
  • Masnavi Manavi
  • Daqooqi Story
  • Lived Experience
  1. - اسماعیلی، عصمت و همکاران( 1391) «رویکرد نشانه معناشناختی فرایند مربّع معنایی به مربّع تنشی در حکایت دقوقی»، فصلنامۀ پژوهش‌های زبان و ادبیّات تطبیقی، دورة 2، شمارۀ3 (پیاپی 7) صص147-172
  2. - ابن بی بی، امیر ناصرالدّین حسین بن محمّد بن علی الجعفری الرّغدی (1390) الاوامر العلائیه فی الامور العلائیه معروف به تاریخ ابن بی بی، تصحیح ژاله متّحدین، چ اوّل، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران
  3. - افلاکی، شمس الدّین احمد(1362) مناقب العارفین، با تصحیحات و حواشی و تعلیقات تحسین یازیجی، چ دوّم، دنیای کتاب، تهران
  4. - اقبال آشتیانی، عبّاس (1365) تاریخ مغول از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، چ ششم، مؤسّسۀ انتشارات امیرکبیر، تهران
  5. - تقوی، محمّد و سمیرا بامشکی(1387) «حقایق خیالی داستان دقوقی در مثنوی» مجلّۀ تخصّصی زبان و ادبیّات دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی مشهد، شمارۀ سوم، سال چهل و یکم، شمارۀ پی در پی 162، صص214-232
  6. - توکّلی،حمیدرضا(1389)از اشارت‌های دریا،بوطیقای روایت در مثنوی،چ اوّل،انتشارات مروارید،تهران
  7. - توکّلی، حمیدرضا(1386) «نشانه‌شناسی واقعۀ دقوقی»، مجلّۀ ادبیّات عرفانی، شماره 5، کاشان، صص4-29
  8. - تبریزی، شمس الدّین محمّد(1377) مقالات شمس تبریزی، تصحیح و تعلیق محمّد علی موحّد، چ دوم، انتشارات خوارزمی، تهران
  9. - جوینی، عطاملک بن بهاءالدّین(1375) تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح علاّمه محمّد قزوینی، چ اوّل، دنیای کتاب، تهران
  10. - زرّین کوب، عبدالحسین(1382) بحر در کوزه، چ دهم، انتشارات علمی، تهران
  11. - زمانی، کریم(1377) شرح جامع مثنوی، دفتر سوم، چ دوّم، انتشارات اطّلاعات، تهران
  12. - سپهسالار، فریدون بن احمد(1391) رسالۀ سپهسالار، تصحیح و توضیح محمّدعلی موحّد، چ اوّل، نشر کارنامه تهران
  13. - صفا، ذبیح اله(1371) تاریخ ادبیّات در ایران، چ یازدهم، تهران، انتشارات فردوس
  14. - عبّاسی، علی و هانیه یارمند(1390) «عبور از مربّع معنایی به مربّع تنشی: بررسی نشانه – معناشناختی ماهی سیاه کوچولو»، فصلنامۀ پژوهش‌های زبان و ادبیّات تطبیقی، دوره 2، شمارۀ3 (پیاپی 7) صص147-172
  15. - فروزانفر، بدیع الزّمان(1349) مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، چ دوّم، امیرکبیر، تهران
  16. - فروید، زیگموند(1361) تعبیر خواب و بیماری‌های روانی، ترجمۀ ایرج پورباقر، چ چهارم، انتشارات آسیا، تهران
  17. - کاپلستون، فریدریک(1387) تاریخ فلسفه از فیشته تا نیچه، چ هفتم، ترجمه داریوش آشوری،تهران، انتشارات علمی و فرهنگی و سروش
  18. - گرجی، مصطفی(1384) «تحلیل بوطیقای قصّه موسی و خضر در مثنوی و کشف الاسرار»، فصلنامۀ پژوهشهای ادبی، شماره 9 و10، صص181-200
  19. - گروه مؤلّفان (1386) سیری در سپهر جان(مقالات و مقولاتی در معنویّت)، ترجمة مصطفی ملکیان، چ دوّم، نشر نگاه معاصر، تهران
  20. - مولانا، جلال الدّین محمّد(1387) غزلیّات شمس تبریزی، مقدّمه، گزینش و تفسیر محمّدرضا شفیعی کدکنی، چ سوم، انتشارات سخن، تهران
  21. - مولانا، جلال الدّین محمّد(1357) مثنوی معنوی، به سعی و اهتمام و تصحیح رینولد الّین نیکلسون، چ پنجم، امیر کبیر، تهران
  22. - نوروزپور، لیلا و همایون جمشیدیان (1387)«تحلیل داستان دقوقی از مثنوی»، فصلنامۀ علمی پژوهشی