درنگی بر سوانح زندگی عبید زاکانی در تذکره‌ها و سنجش آن با منابع دیگر

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادبیات و زبان‌ها، پژوهشکدۀ علوم انسانی، تهران، ایران.

چکیده

آنچه تذکره‌ها دربارۀ شاعران و نویسندگان نوشته‌اند، عمدتاً آمیزه‌ای از مطالب درست و نادرست است. می‌توان با دقت در این متون، مقایسۀ آن‌ها با یکدیگر، و سنجش آن‌ها با آثار شاعران و نویسندگان و دیگر منابع هم‌ارز برخی از خطاها در تاریخ ادبیات فارسی را رفع و پاره‌ای از ابهام‌ها را حل کرد. در مقالۀحاضر به بررسی «عبید زاکانی» در تذکره‌ها  پرداختیم. به نظر می‌رسد آنچه در این متون آمده همه از یک روایت سرچشمه گرفته، و هر بار بخشی از آن در این منابع با تغییراتی تکرار شده است. از میان تذکره‌ها دو تذکره را اصل قرار دادیم و سایر تذکره‌ها و منابع دیگر را در پرتو آن‌ها بررسی کردیم: تذکرةالشعراء دولتشاه سمرقندی (تألیف 892 ق.) و خلاصةالاشعار تقی‌الدین کاشی (تألیف 1016ق.). ما در گام نخست روایت هریک ازین دو تذکره را، در ذیل عبید زاکانی، با زدودن عناصر فرعی، نقل کردیم و در گام بعدی مشترکات و تفاوت‌های آن‌ها را با یکدیگر و در حاشیه با دیگر تذکره‌ها مقایسه کردیم. در این راه از کلیات عبید، دیوان‌ها و متون تاریخی سدۀ هشتم و نهم و نوشته‌های معاصران بهره بردیم و کوشیدیم تا ازین طریق میزان اصالت و اعتبار و درستی یا نادرستی مهم‌ترین گزاره‌های آمده در تذکره‌‌های فارسی در باب عبید را نشان دهیم و با این کار گامی در روشن شدن سوانح زندگی عبید برداریم. در پایان از میان آگاهی‌های مورد بررسی شاگردی عبید نزد عضدالدین ایجی، گورجای و سال وفات او پذیرفتنی می‌نمایند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Speculation on Obeyd Zakani’s Life Events Mentioned in the Tazkeras And Comparing Them with Other Sources

نویسنده [English]

  • Farzam Haghighi
Assistant Professor, Department of Literatures and Languages, Humanities Research Centre, Tehran, Iran
چکیده [English]

What we read in the tazkeras about poets and writers is mainly a mixture of truths and lies. Some ambiguities in the history of Persian literature can be removed by reading these texts carefully and comparing them with the works of poets and writers and other sources of the kind. This article examines several narrations about “Obeyd Zakani” in the tazkeras, which originated from one narration and are repeated with variations. Two tazkeras were the primary references of this study: Tazkerat al-Shoʽara by Dolatshah Samarqandi (completed in 1487) and Kholasat al-Ashʽar by Taqi-al-Din Kashani (completed in 1607). Initially, this paper mentions the main parts of the narratives of the two tazkeras about Obeyd Zakani. Then it compares their similarities and differences and associates them with other tazkeras. The sources of this study are Obeyd’s Kolliyāt, the divans and historical texts of the 14th and 15th centuries, and the writings of contemporaries. This study tries to show the extent of the authenticity, validity, and correctness of the most elementary propositions in Persian tazkeras written about Obeyd to clarify his life events. In the end, Obeyd’s teacher, Azed-al-Din Iji, his grave, and the date of his death were verified.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Obeyd Zakani
  • tazkera
  • Tazkerat al-Shoʽara
  • Kholasat al-Ashʽar
آرزو، سراج‌الدین علی‌خان (1385) مجمع‌النفایس، ج 2، به‌کوشش مهرنورمحمد‌خان با همکاری زینب‌النساء علی‌خان، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
اته، هرمان (1356) تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اختر هوگلی، قاضی‌محمدصادق‌خان (1393) تذکرۀ آفتاب عالمتاب، ج 2، تصحیح مریم برزگر، تهران: سفیر اردهال.
اعتمادالسلطنه (‏۱۳۶۳ تا ۱۳۶۷) تاری‍خ‌ م‍ن‍ت‍ظم ‌ن‍اص‍ری‌، ج 2، ب‍ه‌ت‍ص‍ح‍ی‍ح ‌م‍ح‍م‍د اس‍م‍اع‍ی‍ل‌ رض‍وان‍ی‌، تهران‌: دن‍ی‍ای ‌ک‍ت‍اب‌.
افشار، ایرج (1384) «چاپ نسخه‌برگردان مخطوطات (طرح مقدماتی)»، آینۀ میراث، س 3، ش 2، ص 41 تا 62.
اقبال آشتیانی، عباس (1388) تاریخ مغول از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران: امیرکبیر.
امین احمد رازی (1378) هفت اقلیم، ج 2، تصحیح و تعلیقات و حواشی سیدمحمدرضا طاهری (حسرت)، تهران: سروش.
انوری (1376) دیوان، ج 2، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.
اوحدی بلیانی (1389) عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین، ج 5، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری با همکاری آمنه فخراحمد و با نظارت علمی محمد قهرمان، تهران: میراث مکتوب.
ایرانی، نفیسه (1391) «میر تذکره: شناختنامۀ میرتقی‌الدین محمد کاشانی»، آینۀ میراث، س 10، ضمیمۀ ش 24.
براون، ادوارد (1339) تاریخ ادبیات ایران: از سعدی تا جامی، ج 2، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران: کتابخانۀ ابن سینا.
بقایی بخارایی (1393) تذکرۀ مجمع‌الفضلاء، تحقیق محمد خشکاب، تهران: نشر سمیر.
بیانی، شیرین (1345) تاریخ آل‌جلایر، تهران: دانشگاه تهران.
تقی‌الدین کاشی (بی‌تا) خلاصة‌الاشعار و زبدةالافکار، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، 104ب، کتابت تقی‌الدین کاشی.
تقی‌الدین کاشی (1083) خلاصة‌الاشعار و زبدة‌الافکار، نسخۀ خطی، ایندیا آفیس، 667.
جعفریان، رسول (1387) تاریخ تشیّع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران: علم.
حافظ ابرو (1380) زبدة‌التواریخ، ج1، مقدمه، تصحیح و تعلیقات سیدکمال حاج‌سیدجوادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حسینی سنبهلی (1292ق.) تذکرۀ حسینی، لکنهو: بی‌نا.
حلبی، علی‌اصغر (1384) زاکانی‌نامه: رساله در شرح احوال، آثار و نقد افکار مولانا عبید زاکانی، تهران: زوار.
حکمت‌فر، محمدحسین (1392) «آیا مزار عبید زاکانی در دزفول است؟» کتابخانۀ عمومی شاه رکن‌الدین، در دسترس در
www.shahroknodin.blogfa.com/post/52
خواجوی کرمانی (1369) دیوان، به تصحیح احمد سهیلی‌خوانساری، تهران: پاژنگ.
خوشگو، بندرا بن داس (1389) سفینۀ خوشگو، ج 2، تصحیح سیدکلیم اصغر، تهران: کتابخانۀ مجلس شورا.
دولتشاه سمرقندی (1382) تذکرة‌الشعراء، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر.
رشید یاسمی، غلامرضا (1305) تتبع و انتقاد احوال و آثار سلمان ساوجی، تهران: کتابخانۀ شرق.
زرقانی، سیدمهدی و محمودرضا قربان‌صباغ (1395) نظریۀ ژانر، تهران: هرمس.
سلیم بهوپالی (1390) تذکرۀ صبح گلشن، ج 1، مقدمه، تصحیح و تحشیۀ مجتبی برزآبادی فراهانی، تهران: اوستا فراهانی.
شاه حسین بهاری سیستانی (1087) خیرالبیان، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورا، 923، کتابت ملاابوالقاسم بن مولامهرعلی.
شجاع (1374) انیس‌‍‌الناس، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی.
صادقی اصفهانی، محمدصادق‌بن محمدصالح (1393) شاهد صادق (باب سوم)، مقدمه و تصحیح گلاله هنری، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
صبا، محمدمظفرحسین (1343) روز روشن، به تصحیح و تحشیۀ محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران: کتابخانۀ رازی.
صفا، ذبیح‌الله (1352) تاریخ ادبیات در ایران، ج 3، بخش 2، تهران: فردوس.
عبدالرزاق سمرقندی (1383) مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج 1، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
عبید زاکانی (1314) عشاق‌نامه، با مقدمۀ محمد رمضانی و سعید نفیسی، تهران: مؤسسۀ [کلالۀ] خاور.
عبید زاکانی (1321) کلیّات عبید زاکانی، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال آشتیانی، تهران: نشریات مجلۀ ارمغان.
عبید زاکانی (1343) کلیّات عبید زاکانی، مقابله با نسخۀ مصحح عباس اقبال و چند نسخۀ دیگر پرویز اتابکی، تهران: زوار.
عبید زاکانی (1383) رسالۀ دلگشا به انضمام رساله‌های تعریفات، صد پند و نوادرالامثال، تصحیح و ترجمه و توضیح علی‌اصغر حلبی، تهران: اساطیر.
عبید زاکانی (1999) کلیّات عبید زاکانی، به‌کوشش محمدجعفر محجوب و زیر نظر احسان یارشاطر، نیویورک:Bibliotheca Persica Pres.
عبید زاکانی (1384) کلیّات عبید زاکانی، تصحیح و تحقیق و شرح و ترجمۀ حکایات عربی پرویز اتابکی، تهران: زوار.
عبید زاکانی (1303) منتخب لطایف مولانا نظام‌الدین عبید زاکانی، با مقدمۀ فرته، استانبول: مطبعۀ ابوالضیاء توفیق‌بگ.
فتوحی، محمود (1395) صد سال عشق مجازی: مکتب وقوع و طرز واسوخت در شعر فارسی قرن دهم، تهران: سخن.
فتوحی، محمود (1387) نظریۀ تاریخ ادبیات، تهران: سخن.
فخرالدین علی صفی (1362) لطایف‌الطوایف، به سعی و اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: اقبال.
فصیح خوافی (1386) مجمل فصیحی، ج 2، مقدمه، تصحیح و تحقیق محسن ناجی‌نصرآبادی، تهران: اساطیر.
قزوینی، محمد (1363) یادداشت‌های قزوینی، ج 9، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران.
گلچین معانی، احمد (1363) تاریخ تذکره‌های فارسی، ج 1، تهران: سنایی.
لودی، شیرعلیخان (1377) مرآة‌الخیال، به اهتمام حمید حسنی و با همکاری بهروز صفرزاده، تهران: روزنه.
معین‌الدین یزدی (1326) مواهب الهی در تاریخ آل‌مظفر، با تصحیح و مقدمه سعید نفیسی، تهران: اقبال.
محمدمیرک حسینی (1385) ریاض‌الفردوس خانی، به‌کوشش ایرج افشار و فرشته صرّافان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ناتل خانلری، پرویز (1332) «کلیات عبید زاکانی»، سخن، س 4، ش 7، ص 576 تا 578.
نفیسی، سعید (1363) تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج 1، تهران: فروغی.
نفیسی، سعید (1397) «جهان ملک خاتون (قرن هشتم)»،‌ مقالات سعید نفیسی (بزرگان ادب و کتابشناسی)، به‌کوشش کریم اصفهانیان و به اهتمام محمدرسول دریاگشت، تهران:‌ بنیاد موقوفات افشار، ج2، ص 585 تا 589.
وارسته، خسرو (دی 1335) «عبید زاکانی، هزّال یا حکیم»، مرد‌م‌شناسی، س 1، ش 3، ص 128 تا 137.
واله داغستانی (1384) ریاض‌الشعراء، ج 3، مقدمه، تصحیح و تحقیق محسن ناجی‌نصرآبادی، تهران: اساطیر.
هاشمی سندیلوی (1371) تذکرۀ مخزن‌الغرائب، ج 3، به اهتمام محمد باقر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
هدایت، رضاقلی‌خان (1373) فهرس‌التواریخ، به تصحیح و تحشیۀ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
همایونفرخ، رکن‌الدین (1351) حافظ خراباتی، ج 1، بخش 3، تهران: چاپخانۀ افق.
یاقوت حموی (بی‌تا) معجم‌البلدان، ج 2، بیروت: دارصادر.