پژوهشی در واژگان خاصّ فرهنگ مصرّحةالأسماء

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

4 دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

مصرّحةالأسماء از فرهنگ‌های دوزبانۀ عربی به فارسی در قرن نهم هجری قمری است. این فرهنگ از نظر لغات، معانی و تلفّظ‌های خاص و کمیاب حائز اهمّیّت است. در این پژوهش بیش از صد نمونه از این نوع واژه‌ها، همراه با شواهد اندک‌شمار آن‌ها از متون دیگر، بر اساس داده‌های پیکره‌های زبانیِ قابل دسترس، با توضیحاتی چند، ارائه شده است. این لغات به ترتیب بر اساس شاذ بودن در متون کهن، دارا بودن تلفظ‌های کمیاب، داشتن معانی نادر، کاربرد ویژۀ آن‌ها در فرهنگ حاضر و تبعیت از فرهنگ‌های پیشین دسته‌بندی شده‌اند. یافته‌های این پژوهش در مصرّحةالأسماء نشان‌دهندۀ بسامد و کاربرد لغات خاص، دگرگونی‌های آوایی آن‌ها و تحوّلات زبانی در این قرن است. همچنین ضبط برخی از واژگان این فرهنگ می‌تواند به خوانش و ضبط درست لغات مبهم متون کهن دیگر کمک کند. در این پژوهش، بستر مناسبی برای محقّقان حوزه‌های لغت‌شناسی، معناشناسی، فرهنگ‌نویسی، سبک‌شناسی و واژه‌گزینی و ... فراهم آمده است

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study on Unusual and Rare Words in Muṣarraḥat ul-ʼasmāʼ Dictionary

نویسندگان [English]

  • Fateme Kouppa 1
  • Hoseyn Yazdani 2
  • Morteza HajiMozdarani 3
  • masume Aminiyan 4
1 Professor‚ Department of Persian Language and Literature‚ Payame Noor University‚ Tehran‚ Iran
2 Associate Professor‚ Department of Persian Language and Literature‚ Payame Noor University‚ Tehran‚ Iran
3 Assistant Professor‚ Department of Persian Language and Literature‚ Payame Noor University‚ Tehran‚ Iran
4 Ph.D. candidate, Persian Language and Literature‚ Payame Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Muṣarraḥat ul-ʼasmāʼ is an Arabic to Persian bi-lingual dictionary compiled in the ninth century AH (۱٥ century AD). This dictionary is significant in terms of unusual and rare words, compound pronunciation, and meanings of the words. The present article introduces more than ۱۰۰ of these words with few explanations and evidence from other texts, based on data collected from accessible linguistic corpora. These words are classified according to being common in ancient texts, having rare pronunciations, bearing rare meanings, their special use in Muṣarraḥat ul-ʼasmāʼ, and their adherence to previous dictionaries. The findings of this study on Muṣarraḥat ul-ʼasmāʼ indicate the frequency and the use of unusual words, their phonetic changes, and linguistic alterations in the ninth century AH. Moreover, recordings of some words of this dictionary can help to read and record the vague words of other ancient texts correctly. In this research, a suitable platform has been provided for researchers in the fields of philology, semantics, lexicography, stylistics, vocabulary seletion, and so on

کلیدواژه‌ها [English]

  • Muṣarraḥat ul-ʼasmāʼ‚ lexicography
  • old dictionaries‚ rare words
آنندراج، محمد پادشاه (1335) فرهنگ آنندراج، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابخانۀ خیّام.
ابن کربلایی، حافظ حسین (1344) روضات ‌الجنان و جنات ‌الجنان، به‌کوشش جعفر سلطان‌القرایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن معروف گیلانی، محمد بن عبدالخالق (1392) فرهنگ کنزاللغات، به کوشش رضا علوی، تهران: مرتضوی.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی بن محمد بن احمد خزاعی نیشابوری (1376) روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ابوالمحاسن جرجانی، حسین‌ بن حسن (1337) تفسیر گازر، به کوشش میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: بی‌نا.
ابونصر فراهی، مسعود بن ابی‌بکر (1372) نصاب الصبیان، به کوشش حسن انوری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
اختر (1378) اختر (سال اول تا چهاردهم) به‌کوشش عبدالحسین نوایی و ... ، تهران: کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد (1344) هدایةالمتعلمین فی ‌الطب، به ‌کوشش جلال متینی، مشهد: دانشگاه مشهد.
ادیب کرمینی، علی بن محمد بن سعید (1385) تکملةالاصناف، به کوشش علی رواقی با همکاری سیده زلیخا عظیمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ادیب نطنزی، ابوعبداللّه حسین بن ابراهیم (1346) المرقاة، به کوشش سیدجعفر سجادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ادیب‌الممالک فراهانی، محمدصادق (1384) زندگی و شعر ادیب‌الممالک فراهانی، به کوشش علی موسوی گرمارودی، تهران: مؤسسۀ انتشارات قدیانی.
اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد (1319) کتاب لغت فرس، به‌کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: چاپخانۀ مجلس.
اسفراینی، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر بن محمد (1375) تاج‌‌التراجم فی‌ تفسیر القرآن للأعاجم، به‌کوشش نجیب مایل هروی و علی‌اکبر الهی خراسانی، تهران: میراث مکتوب و علمی و فرهنگی.
اسفرنگی، سیف‌الدین (1357) دیوان سیف‌الدین اسفرنگی، به ‌کوشش زبیده صدیقی، مولتان پاکستان: قومی ثقافتی مرکز بهبود.
اطعمۀ شیرازی، جمال‌الدین ابوالاسحق حلاج (1382) کلیات اسحق اطعمۀ شیرازی، به ‌کوشش منصور رستگار فسایی، تهران: میراث مکتوب با همکاری بنیاد فارس‌شناسی.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان (بی‌تا) روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
بادی، ابوالفتح حمد بن احمد بن حسین (1397) الملخّص فی اللغة، به کوشش غلامرضا دادخواه و عباس گودرزنیا، تهران: انتشارت دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
برهان، محمد حسین بن خلف تبریزی (1376) برهان قاطع،  به کوشش محمد معین، تهران: امیرکبیر.
بستی، ابوبکر (1391) تحقیق در کتاب المصادر ابوبکر بستی،  ضمیمۀ 23 آینۀ میراث، به‌کوشش علی‌اشرف صادقی، تهران: میراث مکتوب.
بهاء ولد، محمد بن حسین خطیبی بلخی (1333) معارف بهاء ولد، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران:انتشارات ادارۀ کل انطباعات وزارت فرهنگ.
بیگدلی، عباسقلی (1387) «بیطارنامه»، گنجینۀ بهارستان، علوم وفنون - 3، فرسنامه - 1، به کوشش سپیده کوتی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
تاج‌الاسامی (1367) تاج‌الاسامی (تهذیب الأسماء) به تصحیح علی اوسط ابراهیمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
تتوی، عبدالرشید بن عبدالغفور حسنی المدنی (1337) فرهنگ رشیدی، به کوشش محمد عباسی، تهران: انتشارات کتابفروشی بارانی.
ترجمۀ الابانه (1379) ترجمۀ فارسی الابانة (شرح السامی فی الأسامی میدانی) به کوشش علی‌اشرف صادقی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ضمیمۀ شمارۀ 10 نامۀ فرهنگستان.
تفسیر شنقشی (1355) گزاره‌ای از بخشی از قرآن کریم (تفسیر شنقشی)، به‌کوشش محمدجعفر یاحقی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
تفسیر عشر (1352) تفسیری بر عشری از قرآن مجید، به کوشش جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم (1350) قانون ادب، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جرجانی، اسمعیل (1355) ذخیرۀ خوارزمشاهی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جنابذی، محمدمؤمن بن ابوالحسن (1393) خلاصة‌اللغات، به‌کوشش حسین مهتدی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
حسینی طبسی، سید حسین بن روح‌اللّه (1392) صیدیه، میر هاشم محدث، تهران: سفیر اردهال.
حلیمی، لطف‌اللّه (1394) بحرالغرائب (نسخه برگردان) به اهتمام یوسف بیگ باباپور، تهران: منشور سمیر.
حلیمی، لطف‌اللّه (888) مصرّحةالأسماء، نسخۀ خطی به شمارۀ  13824، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
دقیقی، ابومنصور محمد بن احمد (1373) دیوان دقیقی طوسی، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران:اساطیر.
دهار، قاضی خان بدر محمد (1350) دستورالاخوان، به کوشش سعید نجفی اسداللهی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دهخدا، علی اکبر (1366) دیوان دهخدا، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: تیراژه.
دهخدا، علی اکبر (1377) لغتنامۀ دهخدا، تهران: مؤسسۀ لغتنامۀ دهخدا.
دیاتسارون (۱۳۸۸) دیاتسارون فارسی: ترجمۀ منسوب به عزالدین محمد بن مظفر تبریزی، به کوشش جوزپه مسینا، تهران: اساطیر.
ذاکر‌الحسینی، محسن (1383) «حلیمی و فرهنگ‌هایش»، ضمیمۀ نامۀ فرهنگستان، ش ۱۸.
رشنوزاده، بابک (1375) «مصرحةالاسماء»، دانشنامۀ ادب فارسی (ادب فارسی در آناتولی و بالکان)، ج6، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
رواقی، علی (1381) ذیل فرهنگ‌های فارسی، با همکاری مریم میرشمسی، تهران: هرمس.
رودکی، ابوعبداللّه جعفر بن محمد (1319) احوال و اشعار ابوعبداللّه جعفر بن محمد رودکی سمرقندی، به کوشش سعید نفیسی، تهران:شرکت کتابفروشی ادب.
روملو، حسن بیگ (1384) احسن‌التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر (1386) مقدّمةالادب یا پیش‌رو ادب، به کوشش ای. جی. وتزشتاین، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل.
زنجی سجزی، محمود بن عمر (1364) مهذّب‌الاسماء (فی مرتّب الحروف و الاشیاء)؛ به تصحیح محمدحسین مصطفوی، تهران: علمی و فرهنگی.
زنده‌شعار، حسن (بی‌تا)  فرهنگ شعوری (لسان‌العجم)، به شمارۀ 55424، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
زوزنی، قاضی ابوعبداللّه حسین بن احمد (1374) کتاب المصادر، به کوشش تقی بینش، تهران: نشر البرز.
ژنده‌پیل، ابونصر احمد جام نامقی (۱۳۶۸) انس‌التائبین، به کوشش علی فاضل، تهران: توس.
سروری، محمدقاسم بن حاجی محمد کاشانی (1338) فرهنگ مجمع‌الفرس، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی علی‌اکبر علمی.
سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1382) حدیقةالحقیقه و شریعةالطریقة (فخری‌نامه)، به کوشش مریم حسینی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری (1338) ترجمه و قصه‌های قرآن، به کوشش یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
شاعران بی دیوان (1370) شرح احوال و اشعار شاعران بی دیوان در قرن‌های 3، 4، 5 هجری قمری، به کوشش محمود مدبّری، تهران: پانوس.
طبسی نیشابوری، محمد بن احمد بن ابی‌جعفر (۱۳۵۴) بستان‌العارفین (رساله‌ای در منتخب رونق‌المجالس و بستان‌العارفین و تحفةالمریدین) به کوشش احمدعلی رجایی بخارایی، تهران: دانشگاه تهران.
عبدالرزاق سمرقندی، کمال‌الدین (1383) مطلع سعدین و مجمع بحرین، به‌ کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: طهوری (جلد اول) و  پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی (مابقی).
عمادالدین شیرازی، محمود بن مسعود (1388) رسالۀ افیونیه، به کوشش رسول چوپانی، امید صادق‌پور و وجیهۀ پناهی، تهران: المعی.
غزالی، ابوحامد امام محمد (1361) کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فرهنگنامۀ قرآنی (1377) فرهنگنامۀ قرآنی، با نظارت محمدجعفر یاحقی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
فرهنگیار (سامانۀ تألیف فرهنگ جامع زبان فارسی، گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی) در دسترس به آدرس http://www.fn.apll.ir
فنجگردی، ابوالحسن علی بن احمد (1389) «تتمّۀ فرهنگ البلغه»، به کوشش مسعود قاسمی، فرهنگ‌نویسی (ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان) ش3، ص 78تا111.
قاسمی، مسعود (1388) «ذیلی بر ذیل فرهنگ‌های فارسی»، نشر دانش، ش 120، ص48تا59.
قاسمی، مسعود (1396) « ویژگی‌های لغوی و زبانی کهن‌ترین دستنویس فرهنگ البُلغة المترجَم»، گزارش میراث، ضمیمۀ شماره 81-80.
قرآن پارس (1355) ترجمۀ قرآن موزه پارس، به ‌کوشش علی رواقی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
قوام فاروقی، ابراهیم (1385) شرفنامۀ منیری (فرهنگ ابراهیمی)، به کوشش حکیمۀ دبیران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کتابخانۀ دیجیتال نور (نورلایب)؛ در دسترس به آدرس  https://noorlib.ir
کردی نیشابوری، ادیب یعقوب (1355) کتاب البلغه، به کوشش مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
کسایی مروزی (1383) کسایی مروزی (زندگی، اندیشه و شعر او)، به کوشش محمد امین ریاحی، تهران: علمی.
کاتبی، علی (1389) «حلیمی لطف‌اللّه بن یوسف»، دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، جلد ۱۴: ۶۳-۶۲.
لسان‌التنزیل (1344) لسان‌التنزیل، به کوشش مهدی محقّق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لویکی، فضل‌اللّه عمید (۱۹۸۵م) دیوان عمید، به کوشش نذیر احمد، لاهور: مجلس ترقّی ادب.
مرعشی، سید ظهیرالدین بن سید نصیرالدین (1333) تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به‌کوشش عباس شایان، تهران: چاپخانۀ فردوسی.
مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد (1363) شرح التعرف لمذهب التصوف، به کوشش محمد روشن، تهران: اساطیر.
مسعود سعد سلمان (1364) دیوان اشعار مسعود سعد، به کوشش مهدی نوریان، اصفهان: کمال.
مصادراللغة (1377) فرهنگ مصادراللغة (بخش ثلاثی مزید فیه)، به‌کوشش عزیزاللّه جوینی، تهران: دانشگاه تهران.
مقامات حریری (1365) مقامات حریری (ترجمۀ فارسی)، به‌کوشش علی رواقی، تهران:مؤسسه فرهنگی شهید محمد رواقی.
مقری بیهقی، ابوجعفر احمد بن علی بن محمد (1375) تاج‌المصادر، به کوشش هادی عالم‌زاده، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مناقب اوحدالدین (1347) مناقب‌ اوحدالدین حامد بن ابی‌الفخر کرمانی، به ‌کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
منزوی، علینقی (1337) فرهنگنامه‌های عربی به فارسی، تهران: دانشگاه تهران.
منزوی، احمد (1350) فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌ئی.
مولوی، جلا ل‌الدین محمد (1356) کلیات شمس، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلا ل‌الدین محمد (1363) مثنوی معنوی، به کوشش رینولد. ا. نیکلسون، تهران: امیرکبیر.
مؤیّد خوارزمی، محمد (۱۳۸۶) احیاء علوم‌الدین (ترجمه)، نوشتۀ امام محمد غزالی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1339) کشف‌الاسرار و عدةالابرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران: دانشگاه تهران.
میدانی، ابوالفتح احمد بن محمد میدانی (1345) السّامی فی الأسامی (نسخۀ عکسی)، به کوشش جعفر شهیدی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
میدانی، ابوالفتح احمد بن محمد میدانی (1354) فهرست الفبائی لغات و ترکیبات فارسی السّامی فی الأسامی، به کوشش محمد دبیر سیاقی،  تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
میدانی، ابوسعد سعید بن احمد میدانی (1382) الاسمی فی الأسماء، به تصحیح جعفرعلی امیدی نجف‌آبادی، تهران: اسوه.
ناصرخسرو، ابومعین ناصر بن خسرو قبادیانی (۱۳۵۳) دیوان ناصرخسرو، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانشگاه تهران.
ناظم‌الاطبا، علی اکبر نفیسی (1355) فرهنگ نفیسی، تهران: کتابفروشی خیّام.
نخجوانی، محمدبن هندوشاه (1341) صحاح‌الفرس، به‌کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1348) تنسوخ‌نامۀ ایلخانی، به کوشش محمدتقی مدرّس رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نظامی، الیاس بن یوسف (1363) مخزنالاسرار، به کوشش بهروز ثروتیان، تهران: توس.
نظامی، الیاس بن یوسف (1364)  لیلی و مجنون، به کوشش بهروز ثروتیان، تهران: توس.
نورالدین جزایری، محمد بن نعمت‌اللّه موسوی شوشتری (1333) ترجمۀ زهرالربیع، به کوشش سید محمود موسوی زرندی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
هزار حکایت (1389) هزار حکایت صوفیان، به ‌کوشش حامد خاتمی‌پور، تهران: سخن.
هفت لشکر (1377) هفت‌ لشکر (طومار جامع نقّالان از کیومرث تا بهمن)، به کوشش مهدی مداینی و مهران افشاری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Erkan‚ Mustafa (2016)‚ »Halîmî‚ Lutfullah«‚ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDV)‚ 15 vol, with two supplementary volumes published in.