,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
داستان ابلیس (شیطان) در سنّت عرفانی کلاسیک با دو مواجهة متفاوت روبرو شده است: غالب عرفا، شیطان را خصم مبین و رانده شده از درگاه حق می‌دانند؛ امّا در مقابل، پاره‌ای از عرفا همچون: حلاج، احمد غزالی و عین القضات همدانی به نوعی ستایشگران شیطان محسوب می‌شوند. اینان تفسیری تراژیک از داستان شیطان ارائه می‌کنند؛ به گونه‌ای که عناصر تراژدی در نگرة ارسطویی آن را فرا یاد می‌آورد. هدف این پژوهش در پاسخ به این مسأله گرد آمده است که آیا می‌توان عناصر تراژدیک ارسطویی همچون: قهرمان تراژدی، وحدت‌های سه گانة کنش، زمان و مکان و کاتارسیس را در این روایت از ابلیس به دست داد؟ در پاسخ می‌توان گفت با بررسی انجام شده، (ابلیس) شیطان و اوج و فرود او از مقام قرب تا مرحلة سقوط و رانده شدنش از بهشت، به ترتیب قهرمان تراژدی و وحدت‌های سه گانة کنش، زمان و مکانِ تراژدی را به نمایش می‌گذارد. همچنین سیر رواییِ سرنوشت شیطان به گونه‌ای پیش می‌رود که موجب می‌شود مخاطب، دچار کاتارسیس یا پالایش درونی گردد؛ به تعبیر دیگر عناصر تراژدیک، بویژه با تلقّی ارسطویی آن در قسمت‌های مختلف داستان شیطان بوضوح قابل مشاهده است. این نوشتار به طرح و شرح این ماجرا می‌پردازد.
- - قرآن کریم
- - ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن(1368)، تلبیس ابلیس، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- -ارسطو، (1393)، ارسطو و فن شعر، ترجمه عبدالحسین زرین کوب، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- -استراترن، پل(1380)، آشنایی با ارسطو، ترجمه شهرام حمزه‌ای، تهران: نشر مرکز.
- -بازرگان، محمد نوید(1386 ه.ش)، طرحی در هندسه تراژدی با تکیه بر تراژدی سیاووش در شاهنامه فردوسی، پژوهشنامة فرهنگ و ادب، ش 5، صص50-39، پاییز و زمستان.
- -جاویدانه، بهادر(1389)، دفاع از ابلیس از دیدگاه اکابر صوفیه، پژوهش نامة فرهنگ و ادب، ش10، دورة 6، صص134-161، پاییز و زمستان.
- - حسینی کازرونی، سیداحمد و نعیمه متوسلی (1390)، حلاج و شیطان، فصلنامه علمی و پژوهشی زبان و ادب فارسی- دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، س3، ش9، زمستان،77-91.
- -حلاج، حسین بن منصور(1384)، الطواسین، تصحیح: ماسینیون و گراوس، ترجمه محمود بهروزی فرد. تهران: اطلاعات.
- - ------------------(1389)، مجموعه آثار حلاج، چاپ2،گردآورنده قاسم میرآخوری، تهران: نشر شفیعی.
- - داد، سیما (1390)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: انتشارات مروارید.
- - داوودی مقدم، فریده(1383)، دیدگاه سنایی درباره ابلیس، دو فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دورة جدید، ش2.صص89-99، بهار و تابستان.
- - ---------------(1389)، ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺣﻜﺎﻳﺖ دﻳﺪار ﻣﻮﺳﻲ و اﺑﻠﻴﺲ در ﻋﻘﺒﺔ ﻃﻮر در ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣة ﺗﺨﺼﺼﻲ پیک ﻧﻮر زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ، سال اول، ﺷﻤﺎرة دوم، پاییز.
- -زرین کوب، عبدالحسین (1393)، جستجو در تصوف ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- -شیری، قهرمان(1388)، نقد و حماسه تراژدی بر اساس کلیدر دولت آبادی، فصلنامة علمی پژوهشی کاوش نامه، ش18،صص 215 تا246.
- -طباطبایی، سید محمد(1374) المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعة مدرسین حوزة علمیة قم، ج 1 و 8.
- -عین القضات همدانی (1373). تمهیدات، به تصحیح عفیف عسیران، تهران: کتابخانة منوچهری.
- _غریب، میشل فرید(1378)، وضوی خون، ترجمة بهمن رازانی، تهران: انتشارات اساطیر. 39
- -غزّالی، احمد (1359)، سوانح العشاق، تصحیح و توضیح نصرالله پورجوادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ------------(1376)، مجموعة آثار فارسی احمد غزّالی، به اهتمام احمـد مجاهـد، تهـران: دانشگاه تهران.
- -فرمنش، رحیم(1338)، احوال و آثار عین القضات، تهران: انتشارات مولی.
- -کاشانی، عزالدین و حسین ناگواری و محمد گیسو دراز، نظام الدین تهانسیری (1388)، شروح سوانح العشاق، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.
- -لیچ،کلیفورد(1390)، تراژدی، ترجمة مسعود جعفری، تهران: نشر مرکز.
- - ماسینیون، لویی(1348)، قوس زندگی حلاج، ترجمة عبدالغفور روان فرهادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- - محمدی پارسا، عبدالله و حسن سعیدی(1392)، بررسی و نقد جریان جبرگرایی عرفانی در دفاع از ابلیس، مجلة ادیان و عرفان، س46، ش1، بهار و تابستان، 85-109.
- -نیچه، فریدریش ویلهلم (1385)، زایش تراژدی، ترجمة رویا مُنجم، آبادان: نشر پرسش.
- - نیکلسون، رینولد(1382)، تصوف اسلامی و رابطة انسان و خدا، ترجمة محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.
)