بررسی بینامتنی دلالت‌های بازآفرینی شاهنامۀ فردوسی در تاریخ‌نگاری جوینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران

چکیده

در نظام نوین نقد و تحلیل آثار، معنای متن وابسته به کشف روابط میان سوژه با پیش­متن­ها، حافظه­های مخفی و آشکار اثر و همچنین مولفه‌های فرامتنی زایشگر آن است که تحلیل­های بینامتنی، بن­­مایه نظری و روش­مندی آن را شکل می­دهد. در میان نظریه­پردازان این شیوه، رولان بارت به مخاطب این اجازه را می­دهد که از برهم­چینش متن­ها و کشف لایه­های آثار در ضمیر و ظاهر یکدیگر، به تفاسیر و معناهای نو و خلاقه­ای دست یابد. از سویی دیگر، در میان تاریخ و ادبیات، علاوه بر اشتراکات و تقابل­های فلسفی، نوعی پیوندهای نهان و معانی نوظهور یافت می­شود که یکی از مصادیق آن را در ارتباط نظام­مند میان تاریخ­­نگاری جوینی در جهانگشا و حماسه­سرایی فردوسی در شاهنامه می­توان جست‌وجو کرد. لذا این پژوهش با رویکردی توصیفی ‌ـ‌ تحلیلی سعی در کشف معنایی نو در چرایی خلق تاریخ­ جهانگشا در ارتباط با پیش­متن غالب خود یعنی شاهنامه دارد. با توجه به وجوه و ابعاد تأثیرپذیری در شکل­گیری برخی از عناصر ساختاری، تبیین تطبیقی وجه ادبیت و تحلیل مقولات هویتی و انگیزشی متن­ها در ارتباط با یکدیگر، این نتیجه حاصل خواهد شد که جوینی در تاریخ­نگاری خود، صرفاً متأثر از واژگان و ابیات شاهنامۀ فردوسی نبوده و در یک نظام تقابلی سعی در بازآفرینیِ متنی در قامت شاهنامه و نوزاییِ حماسۀ ملی در سطح نثر داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Intertextual Study of the Implications of Recreating Ferdowsi's Shahnameh in Juvayni’s Historiography

نویسنده [English]

  • Majid Houshangi
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Alzahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

In the modern system of criticism and analysis of works, the meaning of the text depends on the discovery of the relationships between the subject and the pre-texts, the implicit and explicit memories of the work, as well as the metatextual components that give birth to it; intertextual analysis forms its theoretical basis and methodology. Among the theorists of this method, Roland Barthes allows the audience to get new and creative interpretations and meanings by the arrangement of the texts and the discovery of the overt and covert layers of the works in each other. On the other hand, between history and literature, in addition to commonalities and philosophical confrontations, there are hidden links and emerging meanings; one of the examples of which can be found in the systematic connection between Juvayni's historiography in Jahangushay and Ferdowsi's epic writing in Shahnameh. Therefore, adopting a descriptive-analytical approach, this research tries to discover a new meaning in why Jahangushay history was created in relation to its dominant pre-text, Shahnameh. Considering the relationships between aspects and dimensions of the influence in the formation of some structural elements, the comparative explanation of the literary perspective, and the analysis of the identity and motivational categories of the texts in relation to each other, one can conclude that in his historiography, not only was Juvayni influenced by Ferdowsi's technique and method, but in a confrontational system, he has tried to recreate a text on the level of the Shahnameh and revive a national epic in prose form.

کلیدواژه‌ها [English]

  • intertextuality
  • Roland Barthes
  • historiography
  • Juvayni’s Jahangushay
  • Ferdowsi's Shahnameh
  • اته، هرمان (۱۳5۶) تاریخ ادبیات ایران، ترجمه رضاشفق­زاده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • اسداللهی، خدابخش، پوراسکندر، مریم و الهام خداپناهی (1396) «بینامتنیّت قرآنی در تاریخ جهانگشای جوینی (با تأکید بر جلد 2 تاریخ خوارزمشاهیان)» ششمین همایش ملی نقد و نظریه ادبی.
  • بهار، محمدتقی(1375) سبک‌شناسی، ج1، تهران: امیرکبیر.
  • جوینی، عطاملک (1387) تاریخ جهانگشای جوینی، جلد 1 تا 3، تصحیح احمد خاتمی، تهران: نشر علم.
  • چهری، طاهره و همکاران (1399) «تبیین گفتمان متناقض جوینی مبتنی بر ردّ و قبول مغول در جلد اول تاریخ جهانگشا» جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س11، ش1:ص 1 تا 29.
  • حسن‌زاده، اسماعیل (1382) «هویت ایرانی در تاریخ نگاری بیهقی و جوینی»، مطالعات ملی، س 4، ش 15، ص 69 تا 100
  • رزمجو، حسین (1381) قلمرو ادبیات حماسی، ج 2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • رفیعی، امیر تیمور و هانیه گلستان (1387) «علاالدین عطاملک جوینی و هولاکوخان مغول»، مجلۀ تاریخ، د3، ش 9 ، ص 105 تا 121.
  • زرین‌کوب، عبدالحسین (1365) با کاروان حله، تهران: امیرکبیر.
  • زرین‌کوب، عبدالحسین (1357) ارسطو و فن شعر، تهران: امیر کبیر.
  • زمردی، حمیرا و خاور قربانی (1390) «سبک تاریخ نگاری فردوسی در شاهنامه»، سبک شناسی نظم و نثر (بهار ادب)، د 4، ص 265 تا 286.
  • سالمیان، غلامرضا (1394) «بازی‌های لفظی با اعلام، یکی از ویژگی‌های سبکی تاریخ جهانگشای جوینی»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، س 8، ش3، ص191 تا 208.
  • سجادی، سید ضیاءالدین (1357) «شاهنامه‌شناسی، مجموعۀ گفتارهای نخستین مجمع علمی بحث دربارۀ شاهنامه»، تهران، بیناد شاهنامۀ فردوسی.
  • شفیعی کدکنی، محمد رضا (1383) صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگه.
  • شمیسا، سیروس (1383) نگاهی تازه به بدیع، تهران: میترا.
  • صفا، ذبیح الله (1369) حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
  • صورتگر، لطفعلی (1347) ادبیات توصیفی ایران، تهران: ابن سینا.
  • طایفی، شیرزاد و نعیمه موسوی (1399) «نقد ترامتنی جلد اول تاریخ جهانگشای جوینی» پژوهشنامۀ متون ادبی دورۀ عراقی، د 1، ش 2 ، ص 47 تا 66.

 

  • عسکری، علی (1394) «تجلّی شاعرانۀ آفتاب در تاریخ جهانگشای جوینی»، مجموعه مقاله­های دهمین همایش بین­المللی ترویج زبان و ادب فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، ص 223 تا 228.
  • علوی‌زاده، فرزانه، ساکت، سلمان و عبدالله رادمرد (1389) «نقش ابیات شاهنامه در انسجام متنی تاریخ جهانگشا»، جستارهای ادبی، س 3، ش 171، ص 67 تا 108.
  • فلسفی، نصرالله (1313) «وطن پرستی فردوسی» مهرماه، ش 5 و 6. ص 409 تا 424.
  • محمدزاده، فرشته و محمد جعفر یاحقی، بهمن نامور مطلق و جواد عباسی (1396) «تحلیل چگونگی بازتاب گونه‌های بینامتنی با شاهنامه در تاریخ نوشته‌های سلسله‌ای برمبنای بینامتنیّت ژرار ژنت» پژوهشنامۀ ادب حماسی، س 13 ، ش 23، ص 137 تا 161.
  • مختاری، محمد (1379) حماسه در راز و رمز ملی، تهران: توس.
  • مظفر، علی و اعظم قلعه نویی (1396) «واکاوی بینامتنیت ضمنی در تاریخ جهانگشای جوینی و تاریخ وصاف» همایش نکوداشت شخصیت، افکار و آثار عطاملک جوینی (صاحب تاریخ جهانگشا )
  • مقصودی، علیرضا و ابوالقاسم رادفر (1390) «بازتاب شاهنامه در تاریخ جهانگشای جوینی» کهن‌نامه ادب پارسی، س 2، ش 1 (پیاپی 3)، ص: 102 تا 112.
  • نفیسی، سعید (1370) «فردوسی و روحیات ایرانیان، فردوسی و شاهنامه»، مجموعۀ سی‌و‌شش گفتار، علی دهباشی، تهران، مدبّر.
  • نجومیان، امیرعلی (۱۳۸۵) «تاریخ، زبان و روایت. پژوهشنامه علوم انسانی»، ش۵۲، ص 306-318.
  • ولک، رنه و آوستین وارن (۱۳۷۳) نظریۀ ادبیات، ترجمۀ­ ضیاء موحد و پرویز مهاجر، تهران: علمی و فرهنگی.
  • هال، استورات (۱۳۸۶) گفتمان قدرت، ترجمۀ محمد متحد، تهران: نشر آگه.
  • Barthes, Roland (1977) Image- Music- Text, Stephen Heath (trans), Fantana: London.
  • Barthes, Roland (1981) Theory of thnbne Text in Young (ed) London
  • Barthes, Roland (1974) S/Z, Richard Howard (Trans). Hill and Wang New York.
  • Barthes, Roland )1988) ‘The Death o f the Author, Modern Criticism and Theory, David Lodge (ed.), Longman, London, pp. 167-172.