ویژگی‌های لغوی فرهنگ بحرالجواهر

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه فرهنگ‌نویسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

چکیده

بحرالجواهر فرهنگی است در علم پزشکی کهن از محمّد بن یوسف هروی که در اواسط قرن دهم هجری تألیف شده است. این فرهنگ آمیزه‌ای از دو زبان عربی و فارسی است و شامل مباحث و مواردی است که با دانش پزشکی پیوند دارد. این کتاب دارای ۵۹۲۶ مدخل است و از نظر گستردگی و تنوّع مطالب و تعریف‌های مفصّل می‌توان آن را نوعی دانشنامۀ مختصر پزشکی قلمداد کرد و جزو اوّلین دانشنامه‌‌ها در این زمینه برشمرد. این کتاب ویژگی‌‌های حائز اهمیّتی دارد و در بسیاری از کتاب‌ها و مقالات، به‌عنوانِ منبعی موثّق، مورد استفادۀ نویسندگان و پژوهشگران قرار گرفته امّا علی‌رغم این اقبال، تاکنون تصحیح منقّحی از آن صورت نگرفته و ویژگی‌های محتوایی و فواید زبانی آن مغفول مانده‌ است. مهم‌ترین ویژگی‌های بحرالجواهر عبارت است از: اعتبار بخشیدن به تعاریف با استناد به ده‌‌ها کتاب معتبر پزشکی و گاه غیرپزشکی؛ نقل آراء و اقوال اطبّا و دانشمندان؛ بهره بردن از فرهنگ‌های معتبر عربی و فارسی؛ استشهاد به ابیات، آیات و احادیث و امثله؛ نگرش انتقادی به نظریات و آراء اطبّا و حکما و ضبط آن‌ها؛ کاربرد لغات گویشی هروی؛ آوردن معادل‌‌های فارسیِ شاذ و کمیاب، ترکیبات بدیع، گونه‌های دیگر لغات، صورت‌های معرّب و افعال بسیط و مرکّب نادر. این پژوهش سعی دارد ویژگی‌های محتوایی و فواید زبانی بخش فارسی این اثر را، به‌عنوانِ یک متن علمی کهن فارسی از قرن دهم هجری، بررسی و نکات تازه‌ای را دربارۀ جنبه‌های ناشناختۀ آن ارائه کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study on Lexical Features of Bahr al-javāher

نویسنده [English]

  • Masume Aminiyan
Faculty member, Lexicography Department, Academy of Persian Language and Literature, Tehran, Iran
چکیده [English]

Bahr al-javāher is a Persian and Arabic dictionary with 5926 headwords in conventional medical science, compiled by Mohammad ibn Yousof Heravi. Observing the range and variety of the explicit content of Bahr al-javāher, we can consider it one of the first encyclopedias in the field. With its significant features, this book has been a reliable source for authors and researchers, but no revised edition of it is available. Therefore, its lexical and content features have been neglected, among which are: validating the definitions by referring to dozens of authoritative medical and, in some cases, non-medical sources; mentioning the opinions of doctors, scholars, and sages with a critical approach; referring to Arabic and Persian dictionaries, hadiths, and proverbs; applying Heravi dialect vocabulary; using rare Persian equivalents, novel combinations, Arabic forms, and infrequent simple and compound verbs. This article examines the content and lexical features of the Persian section of this work as an ancient Persian scientific text from the 10th century AH, and provides new points about its unidentified aspects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bahr al-javāher
  • Mohammad ibn Yousof Heravi
  • medical dictionary
  • conventional medicine
قرآن مجید (۱۳۷۴) ترجمۀ عبدالمحمّد آیتی، تهران: انتشارات سروش.
آقابزرگ تهرانی، محمّدمحسن (۱۳۷۳) مصنّفات شیعه، به اهتمام محمّدآصف فکرت، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
آقابزرگ تهرانی، محمّدمحسن (1983) الذریعة إلی تصانیف الشیعة، دارالاضواء، بیروت: دارالاضواء.
آنندراج، محمّد پادشاه (133۵) فرهنگ آنندراج، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانۀ خیّام.
ا. ز. اسکندر (۱۹۶۳) «جواهراللغة و بحرالجواهر معجمان مختلفان للطبیب محمّد بن یوسف الهروی»، المشرق، العدد ۵و۶، ایار و حزیران، ص ۳۳۱تا۳۳۴.
ابن منظور، محمّد بن مکرم (1988) لسان‌العرب، به کوشش علی شیری. بیروت: دار احیاء التراث العرب.
ابونصر هروی، قاسم بن یوسف (13۴۶) ارشادالزراعه، به کوشش محمّد مشیری، تهران: دانشگاه تهران.
اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد (۱۳۴۴) هدایةالمتعلمین فی الطب، به کوشش جلال متینی، مشهد: دانشگاه مشهد.
ادیب کرمینی، علی بن محمّد بن سعید (138۵) تکملةالاصناف، به کوشش علی رواقی با همکاری سیده زلیخا عظیمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد (1317) کتاب لغت فرس، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: بروخیم.
اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد (1897) کتاب لغت فرس، به کوشش پاول هرن، گتنگن: مطبع دیتریخ.
اعلم، هوشنگ (138۴) «بحرالجواهر»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج ۱، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
انوشه، حسن و غلامرضا خدابنده‌لو (۱۳۹۱) فارسی ناشنیده (فرهنگ‌واژه‌ها و اصطلاحات فارسی و فارسی‌شدۀ کاربردی در افغانستان)، تهران: قطره.
باورچی بغدادی، حاجی‌ محمّدعلی (۱۳۶۰) رسالۀ کارنامۀ آش‍پزی (در آشپزی دورۀ صفوی)، به کوشش ایرج افشار، تهران: سروش.
بحرالجواهر (۱۳۸۹) «بحرالجواهربحرالجواهر فی حل لغات السائر»، کتاب ماه علوم و فنون، ش ۱۲۴، ص ۸۵تا۸۷.
بخاری، صلاح بن مبارک (۱۳۸۳) انیس‌الطالبین و عدةالسالکین، به کوشش خلیل ابراهیم صاری اوغلی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
برهان، محمّد حسین بن خلف تبریزی (137۶) برهان قاطع، به کوشش محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
بغدادی، اسماعیل (بی‌تا) ایضاح‌المکنون (فی الذیل علی کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون) به تصحیح محمّد شرف‌الدین پالتقاپا و رفعت بیگله کلیسى، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بهاءالدوله، بهاءالدین بن میر قوام‌الدین (۱۳۸۷) خلاصةالتجارب، به کوشش محمّدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
بهاءولد، محمّد بن حسین (۱۳۳۳) معارف بهاءولد، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات ادارۀ کل انطباعات وزارت فرهنگ.
بیرونی، ابوریحان محمّد بن احمد (۱۳۵۲) کتاب التفهیم لأوائل صناعة التنجیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.
بینش، تقی (۱۳۸۴) «متون فارسی: بازنامۀ نوشیروانی»، فرهنگ ایران‌زمین، ش ۳۰، ص ۱تا۱۰۶.
پایگاه مجلات تخصصی نور، در دسترس به آدرس www.noormags.ir
تتوی، عبدالرشید بن عبدالغفور حسنی المدنی (1337) فرهنگ رشیدی، به کوشش محمّد عباسی، تهران: انتشارات کتابفروشی بارانی.
تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم (13۳۶) رسالۀ بیان‌الصناعات در فرهنگ ایران زمین، به کوشش ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم (13۵0) قانون ادب، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم (13۹0) بیان‌الطب، به کوشش حسین رضوی برقعی، تهران: نشر نی.
تنکلوشا (۱۳۸۴) مؤلّف ناشناس، رسالۀ تنکلوشا به ضمیمۀ مدخل منظوم، به کوشش رحیم رضازاده ملک، تهران: میراث مکتوب.
توکلی کاخکی، ماندانا و دیگران (۱۳۹۶) «واژه‌های معادل افسردگی در متون طب سنتی ایران»، تاریخ پزشکی، ش۳۰، ص ۱۱۵تا۱۳۷.
جرجانی، اسماعیل (۱۳۵۵) ذخیرۀ خوارزمشاهی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جرجانی، اسماعیل (۱۳۸۵) الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة، به کوشش حسن تاج‌بخش، تهران: دانشگاه تهران و فرهنگستان علوم.
جوهری، اسماعیل بن حماد (198۴) الصحاح (تاج‌اللغة و صحاح‌العربیّة). به کوشش احمد عبدالغفور عطّار. بیروت: دارالعلم للملایین.
خواجه محمود علی بن اسداللّه (۱۲۹۱) فرهنگ محمودی، به اهتمام محمّد بن عبدالرحمن بن حاجی محمّد روشن خان، کانپور: مطبع نظامی.
خوارزمی، مؤیّدالدین محمّد (مترجم) (138۶) احیاء علوم الدین، نوشته امام محمّد غزالی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (۱۳۸۰) تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران: خیّام.
دقیقی طوسی، ابومنصور محمد بن احمد (۱۳۷۳) دیوان دقیقی طوسی، به کوشش محمّدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
دهخدا، على اکبر (1377) لغت‌نامۀ دهخدا، تهران: مؤسسه لغت‌نامۀ دهخدا.
رشنوزاده، بابک (۱۳۸۸) «پیشینیان فرهیخته: یوسفی هروی»، کتاب ماه علوم و فنون، ش 29، ص ۷۸تا۸۱.
رضوی برقعی، حسین (138۴) «پندارانگاری در فهرست‌نگاری»، آینۀ میراث، ش 29، ص 197تا23۴.
رواقی، علی (۱۳۹۲) زبان فارسی افغانستان (دری) با همکاری زهرا اصلانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر (138۶) مقدّمةالادب، به کوشش ای. جی. وتزشتاین، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل.
زنجی سجزی، محمود بن عمر (13۶۴) مهذّب‌الاسماء (فی مرتّب الحروف و الاشیاء)؛ به تصحیح محمّدحسین مصطفوی، تهران: علمی و فرهنگی.
سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری (1338) ترجمه و قصّه‌های قرآن، به کوشش یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
شیرازی، عمادالدین محمود بن مسعود (۱۳۸۸) رسالۀ افیونیه، به کوشش رسول چوپانی، امید صادق‌پور و وجیهۀ پناهی، تهران: المعی.
صاحب بن عبّاد، اسماعیل (199۴) المحیط فی‌اللغة. به تحقیق شیخ محمّدحسن آل یاسین. بیروت: عالم‌الکتب.
صوفی هروی، محمّد (۱۳۸۶) دفتر اشعار صوفی، به کوشش ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
ضیاء ابراهیمی عیسی (13۶2) ترجمۀ دقایق‌العِلاج، نوشته محمّدکریم بن ابراهیم کرمانی، بی جا.
طرسوسی، ابوطاهر محمّد بن حسن (۱۳۴۴) داراب‌نامۀ طرسوسی، به کوشش ذبیح‌اللّه صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عارف نوشاهی، رضااللّه شاه (۱۳۹۱) کتاب‌شناسی آثار فارسی چاپ‌شده در شبه‌قاره (هند، پاکستان، بنگلادش) از ۱۱۹۵ هـ. تا ۱۴۲۸ هـ. (۱۷۸۱ م. تا ۲۰۰۷ م.)، تهران: میراث مکتوب.
عقیلی خراسانی، محمّدحسین علوی شیرازی (۱۳۸۵) خلاصةالحکمة، به کوشش اسماعیل ناظم، قم: انتشارات اسماعیلیان.
عقیلی خراسانی، محمّدحسین علوی شیرازی (197۶) مخزن‌الادویه، تهران: چاپخانۀ بیست و پنج شهریور.
عوفی، سدیدالدین محمّد (۱۳۵۲) جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات، به کوشش امیربانو مصفّا (کریمی)، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
فتوّت‌نامه (۱۳۸۲) فتوّت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه، به کوشش مهران افشاری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1۴09) العین، به تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی. قم: دارالهجرة.
فرائدالسلوک (۱۳۶۸) منسوب به اسحاق بن ابراهیم طائی سجاسی، به کوشش نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی، تهران: پاژنگ.
فرهنگ جامع زبان فارسی (۱۳۹۲) فرهنگ جامع زبان فارسی، زیر نظر علی‌اشرف صادقی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
فرهنگیار (سامانۀ تألیف فرهنگ جامع زبان فارسی، گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی) در دسترس به آدرس https://dadegn.ir
فکرت، محمّدآصف (۱۳۷۶) فارسی هروی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
قاسمی، مسعود (۱۳۹۹) مقدّمۀ فرهنگ علی صفی (نوشتۀ فخرالدین علی بن حسین واعظی کاشفی)، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
قمی، حسن بن علی حسن بن عبدالملک (۱۳۱۳) کتاب تاریخ قم (ترجمه از نوشتۀ حسن بن محمّد بن حسن قمی)، به کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران: مطبعۀ مجلس.
قوام فاروقی، ابراهیم (۱۳۸۶) شرفنامۀ منیری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کاسانی، ابوبکر بن علی بن عثمان (13۵8) صیدنه (ترجمه از نوشتۀ ابوریحان بیرونی)، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران: شرکت افست.
کتابخانۀ دیجیتالی نور (نورلایب)؛ در دسترس به آدرس https://noorlib.ir
کشمیری قادری، محمّد بن عبدالعزیز (بی‌تا) ترجمۀ مستحضرالطبیب و مستشبراللبیب، نوشتۀ محمود بن محمّد چغمینی، لاهور.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک (۱۳۴۷) زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
لامع، محمّد رفیع بن عبدالکریم درمیانی (۱۳۶۵) دیوان لامع، به کوشش محمود رفیعی و مظاهر مصفّا، تهران: ناشر مصحح.
محقق، مهدی (۱۳۸۴) علوم محضه (از آغاز صفویّه تا تأسیس دارالفنون)، تهران: مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها.
معین نخشبی (۱۳۸۷) رایض‌نامه، در گنجینۀ بهارستان، علوم وفنون - 3، فرس نامه – 1، به کوشش نیکی ایوب‌زاده، تهران: کتابخامه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
موفق هروی، موفق‌الدین ابومنصور علی (۱۳۴۶) الابنیه عن حقایق الادویه، به کوشش احمد بهمنیار، تهران: دانشگاه تهران.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (۱۳۳۹) کشف‌الاسرار و عدةالابرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران: دانشگاه تهران.
میدانی، ابوسعد سعید بن احمد میدانی (1377) الاسمی فی الاسماء، به تصحیح جعفرعلی امیدی نجف‌آبادی، تهران: اسوه.
ناصرالحکما، میرزاعلی خان (1390) حفظ صحت، به کوشش ناصر رضایی‌پور و محسن عابدی، تهران: انتشارات طب سنّتی ایران.
ناظم جهان، محمّداعظم (۱۳۸۷) اکسیر اعظم، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران. مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی.
ناظم‌الاطباء، علی اکبر نفیسی (13۵۵) فرهنگ نفیسی، تهران: کتابفروشی خیّام.
نصرآبادی، محمّدطاهر (۱۳۷۸) تذکرۀ نصرآبادی (تذکرة‌الشعراء)، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
نظام قاری، مولانا محمود (۱۳۵۹) دیوان البسه، به کوشش محمّد مشیری، تهران: شرکت مؤلّفان و مترجمان ایران.
نفیسی، سعید (۱۳۶۳) تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی (تا پایان قرن دهم هجری)، تهران: انتشارات فروغی.
نوری، محمّدیوسف (1383) مفاتیح‌الارزاق، به کوشش هوشنگ ساعدلو و با همکاری مهدی قمی‌نژاد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
نویری، احمد بن عبدالوهاب (۱۹۳۳) نهایة‌الارب فی فنون الأدب، مصر: وزارةالثقافة و الارشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة.
نیشابوری، ابواسحق ابراهیم بن منصور بن خلف (۱۳۴۰) قصص‌الانبیا، به کوشش حبیب یغمایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
واثق عباسی، رضا و شمس‌الدین، حمید (۱۳۹۶) «پزشکان ایرانی در دربار گورکانیان هند»، مطالعات شبه‌قاره، ش۳۳، ص ۲۳۹تا2۶۳.
ورزنامه (۱۳۸۸) ورزنامه، مترجم ناشناس نوشتۀ فسطیوس بن اسکوراسکیه، به کوشش حسن عاطفی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
هروی، سعدالدین (۱۳۶۳) صیدیه، به کوشش محمّد سرفراز ظفر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
هروی، محمّد بن یوسف (۱۰۴۰) بحرالجواهر، نسخۀ خطّی، کتابخانۀ ملی، ۳۱۹/۱۴۵۹س.
هروی، محمّد بن یوسف (۱۰۶۴) بحرالجواهر، نسخۀ خطّی، کتابخانۀ ملی، ۱۹۱۳۸-۹.
هروی، محمّد بن یوسف (۱۲۸۸) بحرالجواهر، به قلم م‍ح‍مّ‍د رض‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ح‍مّد ح‍س‍ی‍ن‌ طب‍اطب‍ای‍ی‌ س‍م‍ن‍ان‍ی‌، طهران: مطبعۀ میرزا علی‌اکبر طهرانی.
هروی، محمّد بن یوسف (۱۳۸۷) بحرالجواهر (معجم الطب الطبیعی)، قم: مؤسسۀ احیاء طب طبیعی و مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.
هروی، محمّد بن یوسف (1۴00) جواهراللغة (بحرالجواهر)، به اهتمام یوسف بیگ باباپور، تهران: چوگان.
هروی، یوسف بن محمّد (۱۳۸۲) طبّ یوسفی (جامع‌‌الفوائد)، به مقدّمۀ محمّدمهدی اصفهانی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران و مؤسسۀ مطالعات تاریخ پزشکی. طب اسلامی و مکمل.