نویسندگان
1
دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، تهران، ایران
2
استاد زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
یکی از پربارترین دورههای نقد ادبی در تاریخ ادبیات فارسی، دورۀ رواج شعر سبک هندی است. در این دوره به صورت مستقل رسالههایی در نقد ادبی نوشته شد. در بعضی از تذکرهها و رسالههای بلاغت نیز نقد و نظرهای دقیق و علمی دیده میشود که هم از لحاظ کمیّت و هم کیفیّت نشان از اوجگیری نقد ادبی دارد. بهخصوص در شبه قارّۀ هندوستان منتقدان عالم و صاحبنظری چون خان آرزو و آزاد بلگرامی آثار ارزشمندی در حوزۀ بلاغت و نقد ادبی خلق کردند. خان آرزو رسالههای مستقلی در نقد ادبی نوشته است امّا نقدهای آزاد بلگرامی را باید در خلال تذکرههایش (بهخصوص تذکرۀ خزانۀ عامره) و همچنین رسالۀ بلاغتش (غزلانالهند) جستوجو کرد. آزاد بلگرامی از دریچههای مختلفی چون زبانشناسی، بلاغت، عروض و سبکشناسی به اشعار فارسی نگریسته و نظرات راهگشایی در این حوزهها بیان کرده است. یکی از مهمترین نظرگاهها در نقدهای آزاد، نظرگاه بلاغت است. آزاد را باید به اعتبار رسالههای اصیلش در حوزۀ بلاغت، غزلانالهند و سبحهالمرجان، یکی از مهمترین بلاغیون قرن دوازده دانست. از این روی دقتهای بلاغی او در نقد ادبی حائز اهمیّت ویژهای است. در این مقاله نقدهای بلاغی آزاد جمعآوری و تشریح شده است سپس دیدگاه زیباشناسانۀ او از خلال نقدها استخراج و تحلیل و دستهبندی شده است. اکثر دقتهای بلاغی آزاد معطوف به ایجاد تناسبات معنایی و گسترش شبکۀ تداعی و افزایش ارتباط میان واژههاست. همچنین گریز از قید معهودات دنیای واقع و فاصله گرفتنِ تخیلها و تصاویرِ شعر از محدودۀ قوانین طبیعت و معهودات ذهن از زمرۀ معیارهای او در خلق زیبایی ادبی است. آزاد ملاک «کاربرد اهل زبان» را از مهمترین معیارهای صحّتوسقم ساختهای زبانی ناآشنا و استعارهها و تشبیههای غریب میداند و افزایش و گسترش وجوه شباهت را از ملاکهای برتری تشبیه میشناسد. معیار زیبایی شعر در ذهن آزاد بر سه پایۀ اعجاب، تناسب و عینیگرایی استوار است.
آزاد بلگرامی، میرغلامعلی (۱۳۹۰) خزانۀ عامره، تصحیح ناصر نیکوبخت و شکیل اسلم بیگ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
آزاد بلگرامی، میرغلامعلی (1392) سرو آزاد، مآثرالکرام، به کوشش زهره نامدار، تهران: شرکت سهامی انتشار.
آزاد بلگرامی، میرغلامعلی (۱۳۸۲) غزالان الهند، تصحیح سیروس شمیسا، تهران: صدای معاصر.
ابوهلال عسکری (1397) برتری بین بلاغت عرب و عجم، مقدمه و متن و ترجمه و تعلیقات دکتر سیروس شمیسا، تهران: قطره.
بنیهاشمی، بهمن (1394) «تصحیح انتقادی دیوان اشعار آزاد بلگرامی»، به راهنمایی تقی پورنامداریان، پایاننامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
جاحظ، ابوعثمان عمربن بحر (2002) البیانوالتبیین، تقدیم و تبویب و شرح علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبةالهلال
حاکم لاهوری، عبدالحکیم (۱۳۹۰) تذکرۀ مردم دیده، تصحیح علیرضا قزوه، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
سرخوش، محمد افضل (1389) کلماتالشعراء، تصحیح علیرضا قزوه، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
سیالکوتی، وارسته مل (۱۳۸۳) جواب شافی، تصحیح سیروس شمیسا، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
صائب تبریزی، میرزامحمدعلی (1367) دیوان صائب تبریزی، بهکوشش محمد قهرمان، 7 ج، تهران: علمی و فرهنگی.
طالب آملی (1346) کلیات اشعار ملکالشعرا طالب آملی، تصحیح طاهری شهاب، تهران: انتشارات سنایی
عباس، حسن (۱۳۸۴) احوال و آثار میر غلامعلی آزاد بلگرامی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
فتوحی، محمود (۱۳۸۵) نقد ادبی در سبک هندی، تهران: سخن.
فتوحی، محمود (1396) «مصرع برجسته، میدان نازکاندیشی در سبک هندی»، شبه قاره (ویژهنامۀ نامۀ فرهنگستان)، ش 6: 7 تا 24.
لاهوری، ابوالبرکات منیر (1977) کارنامۀ منیر، تصحیح سید محمد اکرم، اسلام آباد: بینا.
لودی، شیرعلی خان (1377) مرآةالخیال، تصحیح حمید حسنی و بهروز صفرزاده، تهران: روزنه.