معرّفی شمس رضی و اسودی، شخصیّت‌هایی ناشناس در کتاب دقایق‌الشّعر

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

در کتاب دقایق‌الشّعر از دو شخصیّت ذکری به میان آمده و از هریک از آنان یک رباعی نقل شده‌ است. تقریباً نام و نشانی از این دو تن در آثار دیگر وجود ندارد. این پژوهش با هدف یافتن اطّلاعاتی دربارۀ این دو، سامان یافت. برای این منظور افزون بر تأمّل بر دو رباعی باقی‌مانده، تذکره‌ها و جنگ‌ها و منابع دیگر کاویده شد و حسب ضرورت متن‌های معتبر تاریخی مربوط به دورۀ سلجوقیان بررسی شد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که شمس رضی در میانۀ سال‌های 588 تا 607 ه.ق، در نواحی بخارا، دهلی، مکران، سیستان و اسفزار رفت و آمد داشته و مدّتی را در دربار وزیر ممالـک غـور و فیروزکوه و امیر اسفزا سپری کرده است. شمس رضی فرزند سعید رضی‌الدّین ابوسعید، مستوفی نیک‌نام دورۀ سلجوقیان و برادر عزیزالدّین، مستوفی و وزیر آن دوران بوده است. آنچه از شعر شمس به جا مانده، دو بیت در قالب یک رباعی در هجو «اسودی» و مطلع قصیده‌ای است که در ستایش ابوبکر جامجی سروده است. اسودی شخصیّت دیگری است که در سده‌های ششم و هفتم هجری می‌زیسته و از تنها رباعیِ باقی‌مانده از وی، برمی‌آید که احتمالاً هجوسرایی بوده که مهاجاتی میان او و شمس رضی وجود داشته است و یک رباعی از او در هجو همین شمس رضی از راه کتاب دقایق‌الشّعر به دست ما رسیده و از همین راه، رباعی هجوآمیزی که شمس رضی علیه او سروده نیز محفوظ مانده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Introducing Two Unknown Characters Mentioned in Daqayeq al-Sheʻr, Shams-e Razi and Aswadi

نویسنده [English]

  • Gholamreza Salemian
Associated professor, Department of Persian Language and Literature, Razi University, Kermanshah, Iran
چکیده [English]

In the book Daqayeq al-Sheʻr, two characters are mentioned, Shams-e Razi and Aswadi, and a quatrain is quoted from each of them. There is almost no mention of these two poets in other works. This paper is focused on finding information about the two poets above. For this purpose, in addition to reflecting on the remaining quatrains, tazkiras, anthologies, and other sources were explored, and authentic historical texts related to the Seljuk period were studied. The findings indicate that Shams-e Razi traveled between 588 and 607 AH/ 1192 and 1211 in Bukhara, Delhi, Makran, Sistan, and Esfezar and spent some time in the court of the vizier of Ghor and Firuzkuh and the governer of Esfezar. Shams-e Razi was the son of Saeed Razi al-Din Abu Saeed, a well-reputed finance minister of the Seljuk period, and the brother of Aziz al-Din, a finance minister and vizier of the era. What is left from Shams’s poetry are two verses in the form of a quatrain in satire of “Aswadi” and the beginning of an ode in praise of Abu Bakr Jamji. Aswadi is the other character, who lived in the 6 and 7 centuries AH/ 12 and 13, and from the only surviving quatrain, it appears that he was probably a satirist who had arguments with Shams-e Razi. His quatrain in satire of Shams-e Razi is recorded in Daqayeq al-Sheʻr; therefore, a satirical quatrain by Shams-e Razi against him has also been preserved in the book.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sixth and seventh AH centuries poetry
  • Shams-e Razi
  • Aswadi
  • Daqayeq al-Sheʻr
ابوالرجاء قمی، نجم‌الدّین (1363) تاریخ الوزرا، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
اقبال، عباس (1338) وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه و یحیی ذکاء، تهران: دانشگاه تهران.
انوری، حسن (1355) اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران:کتابخانۀ طهوری.
اوحدی بلیانی، تقی‌الدین (1389) عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصیحح آمنه فخراحمد و ذبیح‌ا‌للّه صاحبکاری، با نظارت علمی محمّد قهرمان، ج1، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
بی‌نام (1394) «نام پارس»، رشد آموزش تاریخ، س 17، ش 61: 38 تا 43.
تاج‌الحلایی، علی‌بن محمّد (1383) دقایق‌الشّعر، به کوشش سیّدمحمّدکاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.
تاج‌الحلوایی، علی‌بن محمّد (1230) دقایق‌الشّعر، نسخۀ خطّی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، 1752.
تاج‌الحلوایی، علی‌بن محمّد (1285) دقایق‌الشّعر، نسخۀ خطّی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، 8458.
جرفاذقانی، ابوشرف ناصح بن زفر بن سعد (1374) ترجمۀ کتاب تاریخ یمینی، به تصحیح جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی.
خواندمیر، غیاث‌الدّین بن همام‌الدّین (1355) دستورالوزراء، با تصحیح و مقدّمۀ سعید نفیسی، تهران: اقبال.
دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغتنامه، ج 4، 5 و 10، تهران:سازمان انتشارات لغتنامه.
راوندی، محمّدبن علی بن سلیمان (1921) راحةالصّدور و آیةالسّرور در تاریخ آل سلجوق، تصحیح محمّد اقبال، لیدن: بریل.
رشیدالدّین فضل‌الله همدانی (1386) جامع‌التواریخ (تاریخ آل سلچوق)، تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن، تهران: میراث مکتوب.
رضایی، حمید (1390) «نویافته‌هایی دربارۀ مؤلّف دقایق الشّعر و برخی رجال آن»، ادب فارسی، س 1، ش 3-5: 159 تا 174.
سلیمانی، قهرمان (1386) «نیشابوریی در سمرقند زندگی و آثار رضی‌الدّین نیشابوری»، رودکی، ش 15: 49 تا 68.
سیف‌الدّین عقیلی، حاجی بن نظام (1364) آثارالوزراء، به تصحیح و تعلیق میرجلال‌الدّین حسینی ارموی، تهران: اطلاعات.
ظهیری نیشابوری، ظهیرالدّین (1390) سلجوقنامه، تصحیح میرزااسماعیل افشار (حمیدالملک) و محمد رمضانی، تهران: اساطیر.
عمادالدّین الاصفهانی، محمدبن محمدبن حامد (660) زبدة النصرة و نخبة العصرة، نسخۀ خطّی، کتابخانۀ ملّی فرانسه، ARABE 2146.
عمادالدّین الاصفهانی، محمدبن محمدبن حامد (1889) زبدة النصرة و نخبة العصرة، جزئی از «تواریخ آل سلجوق». اختصار: فتح بن علی بن محمد البنداری الاصفهانی، به کوشش م. ث. هوتسما، لیدن: بریل.
عمادالدّین الاصفهانی، محمد بن محمد بن حامد (1356) تاریخ سلسلۀ سلجوقی (زبدة النصرة و نخبة العصرة)، اختصار: فتح بن علی بن محمد البنداری الاصفهانی، ترجمۀ محمّدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عوفی، محمد (1906) لباب الالباب، به کوشش ادوارد براون، ج1، لیدن: بریل.
کلوزنر، کارلا (1389) دیوانسالاری در عهد سلجوقی (وزارت در عهد سلجوقی)، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
مرادی، ارحام (1390) «دقایق الشعر اثر علی بن محمد مشهور به تاج حلوایی (مقدمه، تصحیح انتقادی و تعلیقات)»، به راهنمایی رضا مصطفوی سبزواری، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی.
مرادی، ارحام و نسرین عظیمی‌پور (1392) «دقایق‌ الشّعر و مؤلّف آن بر پایۀ تحریری تازه‌یاب از کتاب»، زبان و ادبیات فارسی، س 21، ش 75: 98 تا 109.
مستمند غوری، قاضی غوث‌الدین (1387) تاریخ مختصر غور، هرات: الحاج جلیل احمد مولوی‌زاده مسئول کتابخانۀ فیضـی.
مطربی سمرقندی، سلطان محمد (1382) تذکرةالشعرا، مقدمه، تحشیه و تعلیقات: علی رفیعی علامرودشتی، با مقدمۀ اصغر جانفدا، تهران: میراث مکتوب.
مظهر، محمد سلیم (1378) «فارسی‌سرایان مهاجر در دورۀ سلاطین مملوک»، نامۀ پارسی، س 4، ش 13: 102 تا 154.
مهستی گنجوی (1347) دیوان، به اهتمام، تصحیح و تحشیۀ طاهری شهاب، تهران: کتابخانۀ ابن سینا.
ناصرالدّین منشی کرمانی (1328) سمط العلی للحضرة العلیا، به تصحیح و اهتمام عبّاس اقبال، تحت نظر محمّد قزوینی، طهران: شرکت سهامی چاپ.
ناصرالدّین منشی کرمانی (1364) نسائم‌الاسحار من لطائم‌الاخبار در تاریخ وزراء، به تصحیح و مقدّمه و تعلیق میرجلال‌الدّین حسینی ارموی، تهران: اطلاعات.