بررسی دو پاره از یک جُنگ کهن و رباعیات فارسی آن (دستنویس شمارۀ 3775 کتابخانۀ اسماعیل صائب و نسخۀ شمارۀ F.738 کتابخانۀ دانشگاه استانبول)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

در طول تاریخ زبان و ادبیات فارسی، رباعی از مقبولیت و محبوبیت خاصی در میان مردم عادی و اهل ادب برخوردار بوده‌است. بخشی از چالش‌ها و پیچیدگی‌هایی نیز که این قالب در سیر تاریخی خود با آن روبه‌رو بوده، برخاسته از همین محبوبیت است. یکی از این چالش‌ها، مشکل «سرگردان» بودن برخی از رباعیات است؛ یعنی رباعیاتی که به بیش از یک شاعر منسوب است. بررسی رباعیات سرگردان جز به یاری تمام منابع کهنِ موجود امکان‌پذیر نیست. در ادوار مختلف، ادب‌دوستان در جوامع فارسی‌زبان گزیده‌هایی از انواع نظم و نثر گرد آورده‌اند. قالب رباعی در این مجموعه‌ها و گزیده‌ها غالباً جایگاهی خاص داشته‌است. دو دستنویس بررسی‌شده در پژوهش حاضر نمونه‌هایی ارزشمند از این دست منابع هستند. این دو دستنویس درواقع دو پارۀ جداافتاده از یک جُنگ هستند که آن را شخصی به نام یونس بن ابی‌بکر که احتمالاً از اهالی آناتولی بوده، در سال 681ق گردآوری و کتابت کرده‌است. در پژوهش حاضر تمام رباعیاتِ دو پارۀ باقی‌مانده از این جُنگ (59 رباعی) تصحیح شده و با جست‌وجوی این رباعیات در دیگر منابع کهن، گزارشی جامع از وضعیت انتساب آنها ارائه شده‌است. در این مقاله نشان داده شده که از میان چهار رباعیِ با نام جُنگ، سه رباعی که به نام مهستی، عیوقی و کمال اسمعیل است، تنها در این منبع به این شاعران نسبت داده شده و این مسئله بر اهمیت این جُنگ می‌افزاید. از دیگر دستاوردهای این پژوهش ارائۀ نمونه‌هایی از اخذ و اقتباس رباعی‌سرایان از یکدیگر و بیان تأثیر این مسئله بر سرگردانی برخی از رباعیات است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of Two Fragments of an Early Jung and Its Persian Rubāʿīs (Manuscript No. 3775 from the Esma’il Sa’ib Library and Manuscript No. F.738 from the Istanbul University Library)

نویسنده [English]

  • Ali Rahimi Varyani
PhD Candidate of Persian Language and Literature, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Introduction

Throughout the history of Persian language and literature, the rubāʿī (quatrain) has enjoyed special popularity among both the lay and literati. This popularity has also introduced certain challenges and complexities to this poetic form over time. One such challenge is the issue of “wandering” rubāʿīs, that is, quatrains attributed to more than one poet. Studying these wandering rubāʿīs is only feasible with the aid of all available ancient sources.
At various times, literature enthusiasts in Persian-speaking communities have compiled anthologies of different types of poetry and prose. The rubāʿī has often held a special place in such collections and anthologies. In addition to collections exclusively dedicated to rubāʿīs of various poets, many safīne compilers have allocated sections to rubāʿīs. The abundance and significance of scattered rubāʿīs in ancient safīnes necessitate independent research on them.
The two manuscripts examined in this study are valuable examples of such sources. These two manuscripts, namely Manuscript No. 3775 from the Esma’il Sa’ib Library in Turkey and Manuscript No. F.738 from the Istanbul University Library, are originally two parts of the same Jung. According to the Esma’il Sa’ib manuscript, the Jung was transcribed in 681 AH (1282/83) by a literary figure, likely from Anatolia, named Yunus ibn Abi Bakr.

Literature Review

Both fragments of this Jung have previously been introduced in detail and separately, with references to the connection between these two manuscripts. The Esma’il Sa’ib manuscript is one of the sources used by J. Bashari in his edition of Poetic Translation of Imam Ali’s Will to Imam Husayn, where he extensively introduces this manuscript in the introduction (Seyyed Hasan Ghaznavi, 681AH/1282-83: XXXVI-XLIV). Furthermore, S. A. Mirafzali, discussing a quatrain attributed to Khayyam found in this source, briefly describes and mentions this manuscript (Mirafzali, 1382/2003: 49). The manuscript from Istanbul University Library has been meticulously introduced by Mohammad Afshin Vafaee in his note on Ferdowsi’s satire in this Jung (Afshin Vafaee, 1400/2021: 163-172).

Research Methodology

In the present study, all rubāʿīs from the two fragments of this Jung have been edited and compared with other ancient sources to provide a comprehensive report on their attributions. Finally, an analysis of the status of these rubāʿīs from this ancient source is presented based on the collected information.

Discussion

In total, the two parts of this Jung contain 59 rubāʿīs (excluding those in Niṣāb al-Ṣibyān), with only four rubāʿīs in the first part (the Esma’il Sa’ib manuscript) having attributed authors. Among known rubāʿī collections, this Jung shows the closest affinity to Nuzhāt al-Majālis, sharing 16 rubāʿīs out of 59.
As mentioned, the Jung contains four rubāʿīs with attributed authors, each of significant importance. Apart from the rubāʿī attributed to Khayyam, the other three which are attributed to Mahsati, Ayyuqi, and Kamal Isma’il do not appear in other ancient sources by these poets’ names, making this Jung unique in this regard.
The scribe (compiler) of the Jung has generally refrained from naming the poets of the rubāʿīs, transferring most without attribution. In this study, the authorship of some of these rubāʿīs has been identified with the help of other sources, with Kamal Isma’il contributing the most with 15 rubāʿīs. Nonetheless, many rubāʿīs appear only in this source and are absent in other ancient texts. Recording and preserving these rubāʿīs in this Jung, even without the names of the poets, is valuable.
The Jung contains rubāʿīs that share one or more half-verses with rubāʿīs in other sources, indicating that poets might have borrowed from each other—a practice common among early Persian poets, though more prominent and problematic in the rubāʿī form due to its brevity. These borrowings often led to confusion and uncertainty among literary scholars regarding the correct attribution of these rubāʿīs.

Conclusion

Compiling and editing collections of Persian and Arabic poetry and prose was widespread in Anatolia during the 7th, 8th, and 9th centuries AH (13th-15th centuries AD). The numerous surviving collections from this period and region suggest that the rubāʿī had a particular appeal among literature enthusiasts in that area. The number of rubāʿīs in the two parts of the Jung under study is significant relative to the remaining folios of the collection.
The number of shared rubāʿīs between the studied Jung and Nuzhat al-Majālis may indicate Yunus ibn Abi Bakr’s use of this Jung. However, discrepancies in attribution and recording of some shared rubāʿīs prevent a definitive conclusion.
As discussed, the attributions in this Jung are all significant and mostly unique. Additionally, the unnamed rubāʿīs found exclusively in it are noteworthy and important. Some of these rubāʿīs might be the work of local poets from the region where the Jung was compiled (Anatolia).

کلیدواژه‌ها [English]

  • rubāʿī
  • wandering rubāʿīs
  • collection
  • Jung
  • safīne
ابن‌یمین فریومدی (1344) دیوان اشعار، به اهتمام حسینعلی باستانی‌راد، تهران: کتابخانۀ سنایی.
ابوالمجد محمّد بن مسعود تبریزی (1381) سفینۀ تبریز، چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابوحنیفه عبدالکریم بن ابی‌بکر (1389) «مجمع الرباعیّات (کهن‌ترین رباعی‌نامۀ فارسی)»، تصحیح بهروز ایمانی، منتشر شده در اوراق عتیق، به کوشش سید محمدحسین حکیم، دفتر اوّل، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ص17 تا 54.
افشین‌وفایی، محمّد (1400) «در حاشیۀ ایرانشناسی (10)»، بخارا، ش 146، ص 155 تا 175.
القونیوی، ابوبکر بن الزکی المتطبّب (1349) روضةالکتّاب و حدیقةالالباب، تصحیح میر ودود سیّدیونسی، تبریز: انتشارات دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز.
المتطبّب، مسعود بن منصور بن احمد (763ق) جُنگ نظم و نثر، نسخۀ خطی، کتابخانۀ سلیمانیه (مجموعۀ چلبی عبدالله افندی)، 280.
انوری (1376) دیوان، تصحیح محمّدتقی مدرّس رضوی، 2ج، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اوحدالدّین کرمانی (1366) دیوان رباعیات، به کوشش احمد ابومحبوب، تهران: سروش.
بیاض تاج‌الدّین احمد وزیر (782ق) نسخۀ خطی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه اصفهان، 1194.
جاجرمی، محمّد بن بدر (741ق) مونس‌الاحرار فی دقائق‌الاشعار، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 11272 و 11273.
جُنگ نظم و نثر (بی‌تا) نسخۀ خطی، کتابخانۀ لیدن، 1094.
دانش‌پژوه، محمّدتقی (1348) فهرست میکروفیلمهای کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، ج1، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رشیدی، یاراحمد (1367) رباعیات خیّام (طربخانه)، تصحیح جلال‌الدّین همایی، تهران: هما.
سرّاج تبریزی، محمود بن احمد (730ق) مجموعۀ اشعار، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ایاصوفیا، 2051.
سعدی (1320) کلیات، به اهتمام محمّدعلی فروغی، تهران: بروخیم.
سفینۀ اشعار (بی‌تا) نسخۀ خطی، کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان، 14456.
سفینۀ شعر (بی‌تا) نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 900.
سفینۀ کهن رباعیات (1395) تصحیح ارحام مرادی و محمّد افشین‌وفایی، تهران: سخن.
سمعانی، شهاب‌الدّین احمد (1368) رَوح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتّاح، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سیّدحسن غزنوی (1389) ترجمۀ منظوم وصیت امام علی به امام حسین (علیهما السلام)، تصحیح جواد بشری، تهران: میراث مکتوب.
سیّدحسن غزنوی (1397) دیوان، تصحیح عباس بگ‌جانی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
شروانی، جمال خلیل (1375) نزهةالمجالس، تصحیح محمّدامین ریاحی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی.
صفری آق‌قلعه، علی (1395) اشعار فارسی پراکنده در متون تا سال 700، (2ج)، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
عبدالعزیز کاشانی (بی‌تا) روضةالناظر و نزهةالخاطر، نسخۀ خطی، کتابخانۀ دانشگاه استانبول، 766.
عبدالکریم بن اصیل جاربردی و دیگران (742-741ق) مجموعۀ اشعار و مراسلات، نسخۀ خطی، کتابخانۀ سلیمانیه ترکیه (مجموعۀ لالااسماعیل)، 487R.
عطار نیشابوری، فریدالدّین (1386) مختارنامه، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، ویرایش دوم، تهران: سخن.
علا مرندی (1391) غزل‌هایی از حافظ: نخستین نسخۀ یافت‌شده از زمان شاعر، به کوشش علی فردوسی، تهران: دیبایه.
عوفی، محمّد (1335) لباب‌الالباب، به کوشش سعید نفیسی، تهران: کتابفروشی ابن‌سینا.
فراهی، ابونصر (1361) نصاب الصبیان، به اهتمام محمّدجواد مشکور، تهران: انتشارات اشرفی.
کمال‌الدّین اسماعیل (1399) دیوان (غزلیات و رباعیات)، تصحیح محمّدرضا ضیاء، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
گلستانه، محمود بن محمود (بی‌تا) انیس‌الوحدة و جلیس‌الخلوة، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مرعشی، 12039.
ماهیار، عباس (1357) «دیوان اثیر اخسیکتی»، به‌راهنمایی مهدی محقق، رسالۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران.
مجموعۀ رسایل و اشعار (725ق) نسخۀ خطی، کتابخانۀ اسعدافندی، 3766.
محرابی، معین‌الدّین (1382) مهستی گنجه‌ای: بزرگترین زن شاعر رباعی‌سرا، تهران: توس.
مسعود سعد سلمان (1390) دیوان، تصحیح محمّد مهیار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مولانا، جلال‌الدّین محمد (1378) کلیات شمس، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، جلد هشتم، تهران: امیرکبیر.
میرافضلی، سیّدعلی (1382) رباعیات خیّام در منابع کهن، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
میرافضلی، سیّدعلی (1394) جُنگ رباعی، تهران: سخن.
میرافضلی، سیّدعلی (1399) رباعیات خیّام و خیّامانه‌های پارسی، تهران: سخن.
نظامی گنجوی (1368) دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: انتشارات فروغی.
یونس بن ابی‌بکر (681ق الف) جُنگ نظم و نثر، نسخۀ خطی، کتابخانۀ اسماعیل صائب ترکیه، 3775.
یونس بن ابی‌بکر (681ق ب) جُنگ اشعار، نسخۀ خطی، کتابخانۀ دانشگاه استانبول، F.738.