تأمّلی بر انواع تأثّرات تلمیحیِ شاعرانِ دورۀ بازگشت از شاهنامه

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پبام نور، تهران، ایران

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور آمل، مازندران، ایران

3 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

به دلیل اهمیت شاهنامه، اقبال به آن در دورۀ بازگشت ادبی زیاد شد. شاعران این دوره می‌کوشیدند تا از لحاظ سبکی، مضمونی، بلاغی، زبانی و... شعر خود را به شعر شاعران بزرگ، به ویژه فردوسی شبیه کنند. هدف مقالۀ حاضر، بررسی پنج دیوان از پنج شاعر برجستۀ این دوره/مکتب، یعنی صحبت لاری، فتحعلی‌خان صبا، قاآنی شیرازی، سروش اصفهانی و داوری شیرازی، از منظر انواع تأثیرپذیری از تلمیحات شاهنامه‌ای است که شامل صور خیال متأثّر یا ساخته‌شده با اشارات و داستان‌های شاهنامه‌ای، مدح و برتری ممدوح بر شاهان و پهلوانان، جادوی مجاورت، عبرت و تنبّه دادن خواننده از داستان‌های عبرت‌برانگیز شاهنامه، ذکر احوال شخصیِ شاعر با بهره‌گیری از داستان‌های شاهنامه‌ای، بهره‌گیری از اشارات شاهنامه‌ای در مثَل و استفاده از ظرفیت‌های داستانی شاهنامه در دعای شریطۀ قصیده می‌باشد. مقایسۀ بسامد تلمیحات شاهنامه‌ای در دیوان پنج شاعر مذکور در پایان مقاله و در قالب جدول آماری آمده است. در این مقایسه قاآنی بیش از همه و داوری کمتر از دیگران از این نوع تلمیحات بهره برده است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی با رویکرد توصیفی انجام شده و نتیجۀ کاوش در دیوان پنج شاعر، نشان می‌دهد که شاعران مذکور تلمیحات شاهنامه‌ای را با هدف و در قالب بهره‌گیری‌های گوناگون به کار برده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reflection on the Diverse Allusions to Shahnameh in the Works of the Literary Return (Bazgasht-e Adabi) Poets

نویسندگان [English]

  • sadegh arshi 1
  • Mostafa Gorji 2
  • Ayoub moradi 3
1 Ph.D. of Persian Language and Literature, Payame Noor University, Tehran, Iran
2 Professor, Department of Persian Language and Literature, Payame Noor University, Mazandaran, Iran
3 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Payame Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Because of the significance of Shahnameh, its popularity increased during the period of Literary Return (Bazgasht-e Adabi). The poets of this period tried to resemble their works in terms of style, theme, language, and rhetoric to the poetry of prodigious poets, specifically Ferdowsi. This paper aims to study, with the analytic-descriptive approach, the allusions to Shahnameh in five divans of prominent poets of this period/school, Sohbat Lāri, Fath-Ali Khan Sabā, Qāʼāni Shirazi, Soroush Esfahani, and Dāvari Shirazi. Studying the five divans reveals that the aforementioned poets have allusions to Shahnameh in terms of imagery, panegyric, the artistic structure, the instructive and exemplary stories, mentioning poet’s personal status with the help of shahnameh stories, using shahnameh references in the parable form, and employing its narrative capacities in Shariteh of Qasideh (the prayer for the praised person in the ode). Comparing the frequency of allusions to Shahnameh in the five divans shows that Qāʼāni has used the most and Dāvari the fewest allusions amongst the five poets

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ferdowsi
  • Shahnameh
  • Literary Return (Bazgasht-e Adabi)
  • allusions to Shahnameh
آرین‌پور، یحیی (1351) از صبا تا نیما، ج1، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
آیدنلو، سجّاد (1387) «آشناترین شاعر ادب فارسی با شاهنامه»، ادب‌پژوهی، ش 6، ص 161تا133.
آیدنلو، سجّاد (1388) «مقدّمه‌ای بر نقّالی در ایران»، پژوهش‌نامۀ زبان‌وادب فارسی (گوهر گویا)، س3، ش 4، (12)، ص 35تا64.
آیدنلو، سجّاد (1390) دفتر خسروان (برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی)، تهران: سخن.
آیدنلو، سجّاد (1396) «بعضی اشارات و تلمیحات حماسی برگرفته از روایت‌های نقّالی و شفاهی-عامیانه در شعر فارسی»، فرهنگ و ادبیات عامه، س 5، ش 18، ص 67تا103.
احمدی، علی‌اکبر و اکرم هراتیان (1388) «چشم خروس»، پژوهش‌نامه زبان‌وادب فارسی (گوهر گویا)، س 3، ش1(9)، ص 55تا74.
اخوان‌ ثالث، مهدی (1376) بدعت‌ها و بدایع نیما یوشیج، تهران: زمستان.
ادیب برومند، عبدالعلی (1385) «مقاله دربارۀ زبان فارسی»، طراز سخن، کابل: نشر عرفان، ص183تا188.
یوشیج، نیما (1355) ارزش احساسات، تهران: انتشارات گوتنبرگ.
اسلامی‌ ندوشن، محمّدعلی (1383) سرو سایه‌فکن، تهران: یزدان.
اکبری ‌مفاخر، آرش (1395) رزم‌نامۀ کنیزک، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.
پشت‌دار، علی‌محمد (1388) «فردوسی و کاربرد فن بیان در داستان‌سرایی»، کتاب ماه ادبیات، ش25 (139)، ص 60تا63.
خاتمی، احمد (1371) سبک هندی و دورۀ بازگشت، تهران: بهارستان.
خالقی ‌مطلق، جلال (1384) «حافظ و حماسۀ ملّی»، حافظ، ش19، ص33تا36.
خوارزمی، ابی‌عبدالله محمدبن‌احمدبن یوسف‌الکاتب (1428ق) مفاتیح‌العلوم، بیروت: دارالمناهل.
داد، سیما (1385) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.
داوری شیرازی، محمد (1370) دیوان داوری شیرازی، تهران: نشر وصال.
دهخدا، علی‌اکبر(علّامه) (1377) لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
رزمجو، حسین (1381) قلمرو ادبیات حماسی ایران، ج2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رودکی سمرقندی (1373) دیوان رودکی سمرقندی، بر اساس نسخۀ سعید نفیسی و ی. براگینسکی، چاپ اول، تهران: نگاه.
سروش اصفهانی، میرزامحمّدعلی (1340) دیوان شمس‌الشعرا میرزا محمّدعلی سروش اصفهانی، به اهتمام محمّدجعفر محجوب، با مقدّمۀ استاد جلال‌الدّین همایی، تهران: امیرکبیر.
شفیعی‌ کدکنی، محمّدرضا (1375) صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
شفیعی ‌کدکنی، محمّدرضا (1377) «جادوی مجاورت»، بخارا، س اول، ش2، ص16تا26.
شفیعی ‌کدکنی، محمّدرضا (1380) ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن.
شکوهی، فریبا (1384) «آذرگشسب»، دانش‌نامۀ زبان‌وادب فارسی، ج اول، تهران: فرهنگستان زبان‌وادب فارسی، ص 35و36.
شمیسا، سیروس (1370) بیان، تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس (1371) فرهنگ تلمیحات، تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس (1377) «اشارت دست ابزار شاعران (گفت‌وگو با دکتر سیروس شمیسا)»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، خانۀ کتاب ایران، ش13، ص3تا5.
صبا، فتحعلی‌خان (1341) دیوان ملک‌الشعراء فتحعلی‌خان صبا، تصحیح: محمدعلی نجاتی، تهران: اقبال.
صمد، ولی (1391) شاهنامۀ فردوسی و چرنیشفسکی، ترجمۀ سپیده خانبلوکی و دکتر میربابا رحیم، تهران: نشر شهر باران.
طاووسی، محمود؛ راشدی، یاسین و عبدالرّسول صادق‌پور (1387) ترکیب در شاهنامۀ فردوسی، شیراز: نوید شیراز.
فتوحی، محمود (1389) بلاغت تصویر، تهران: سخن.
فردوسی، ابوالقاسم (1350) شاهنامۀ فردوسی (از روی نسخۀ خطّی بایسنغری)، تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
فردوسی، ابوالقاسم (1374) شاهنامۀ فردوسی، تصحیح: ژول مول، مترجم دیباچه: جهانگیر افکاری، تهران: علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم (1394) شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، 4ج، تهران: سخن.
فروغی، محمدعلی (بی‌تا) «مراسلۀ دوستانه»، گذشته و آینده فرهنگ و ادب ایران، ص 72تا88.
قاآنی، میرزا حبیب‌الله شیرازی (1336) دیوان حکیم قاآنی، به تصحیح: محمد جعفر محجوب، تهران: امیرکبیر.
کریستن‌سن، آرتور (1343) کیانیان، ترجمۀ: دکتر ذبیح الله صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کزازی، میرجلال الدین (1373) زیباشناسی سخن پارسی (بیان)، انتشارات کتاب ماد.
کزازی، میرجلال الدین (1388) «رخش و آذرگشسب»، زبان و ادب پارسی ش 41، ص 41تا48.
کزازی، میرجلال الدین (1392) نامۀ باستان، ج1، (ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی) تهران: سمت.
لاری، محمدباقر صحبت (بی‌تا) دیوان صحبت لاری، (تاریخ مقدمۀ ناشر: آذر 1333)، شیراز: چاپخانۀ معرفت.
لاری، محمدباقر صحبت (1393) رونق‌ انجمن(مختارنامه)، مقدمه، تصحیح ‌و تعلیقات: مرتضی ‌چرمگی ‌عمرانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
محجوب، محمّدجعفر (1369) «شاهنامه و فرهنگ عامه»، ایران‌شناسی، ش6، ص 248تا272.
مؤتمن، زین‌العابدین (1352) تحوّل شعر فارسی، تهران: کتابخانۀ طهوری.
معین، محمد (1391) فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلال‌الدین محمّد (1377) مثنوی معنوی مولوی، مقدّمه و شرح حال: استاد بدیع‌الزّمان فروزان‌فر، تهران: جاویدان.
نامور مطلق، بهمن (1388) اسطوره متن بینافرهنگی، تهران: علمی و فرهنگی.
نوشین، عبدالحسین (1386) واژه‌نامک، تهران: معین.
یاحقی، محمدجعفر (1391) فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.