پیمان گیتی و جام گیتی‌نما: تحلیل نمادشناختی جام جم

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه شیراز

2 دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

جام گیتی­‌نمای نمادی اسطوره‌­ای است که نخستین بار در شاهنامه­ی فردوسی رخ نموده و سپس در گستره‌­ی ادبیّات فارسی ـ به­‌ویژه در شعر صوفیانه و غنایی ـ بسامد بسیار یافته است. تا کنون تحقیقاتی درباره‌­ی منشأ این اسطوره انجام شده‌­است که بیشتر شامل تحلیل‌­های توصیفی یا اشاراتی کوتاه است. از جمله جلال خالقی مطلق در نهایت ایجاز احتمال می‌­دهد که اسطوره‌­ی مرموز «پیمان (پیمانه‌­ی) گیتی» که در متون پهلوی از آن سخن رفته، همان جام گیتی­‌نمای باشد و آرش اکبری مفاخر این نظر را گسترش می­‌دهد و تأیید می‌­کند. ما نیز در این مقاله بر پایه‌­ی همین نظر، با تحقیق در اسطوره‌­ی جم و تحلیل نمادشناختی آن و تطبیقش با «افسانه‌­ی گرال» و «سرود مروارید»، دلایل پیوند اسطوره­‌ای جام جم با «پیمان» را نشان خواهیم داد. طبق تحلیل ما، پیمانه که نماد اندازه و توازن است، در اسطوره‌­ی جمشید همان گوهری است که انسان را به تمدّن راهبر می­‌شود و طبیعی است که نماینده‌­ی شاهی او باشد. با توجّه به این­که پیمانه رمز مشخّص کردن اندازه‌­ها است و به عبارتی پدیده‌­های جهان را برای آدمی سنجش‌­پذیر و دریافتنی می‌­کند، خویشکاری جهان­‌نمایی جام جم را نیز می‌­توان حاصل تحوّل همین رمز بنیادی، در سایه‌­ی دیگر اسطوره­‌های «جهان­‌نمایی» انگاشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Paymān-e Gītī and jām-e Gītī-namā: A Symbological Analysis on The Jam's Cup

نویسندگان [English]

  • Mohammad Reza Zeyghami 1
  • Abolghasem Esmailpour Motlagh 2
1 ُShiraz University
2 Shahid Beheshti University
چکیده [English]

The Jam's Cup or Jām-e Gītī-namā is a mythical symbol which was firstly portrayed in Firdawsi's Shahnama, and henceforth, frequently appeared in the span of Persian literature; especially in the mystical as well as lyrical poetry. Most of the research that has investigated the origin of the myth to this date, mainly comprise descriptive analysis or short remarks. For instance, DJalal Khaleqi-Motlaq briefly presumes that the mysterious myth of “Paymān-e Gītī”, which is mentioned in Pahlavi texts, is identical to "Jām-e Gītī-namā"; an opinion that is also confirmed and further elaborated by Arash Akbari-Mafakher. In this paper, we demonstrate the motives of a mythical connection between The Jam's Cup and The Paymān based on the above presumption. To this end, we investigate the Jam’s myth by employing a symbological analysis, and comparing it with “The Legend (The Quest) of the Holy Grail” as well as “The Hymn of the Pearl”. According to our study, The Paymān – which is a mysterious form of measurement and balance – in the Jam’s myth, is the actant that leads humans to civilization, and thus, the symbol of his reign. As The Paymān is the symbol of determining measurements and in fact a means to scale and realize the facts of the universe, the central function of The Jam's Cup as a scrying object could be considered as a last version of this symbol in conjunction with other myths of scrying.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ernst Cassirer
  • Jām-e Jahān-namā
  • Jām-e Jam
  • Mythology
  • Symbolic Forms
  • آموزگار، ژاله. (1390). «پیمان»، زبان، فرهنگ و اسطوره، تهران: معین.
  • آموزگار، ژاله و تفضّلی، احمد (1393). «یادداشت‌‌هایی از مترجمان»، نمونه‌‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران، آرتور کریستن‌‌سن، ترجمۀ همانان، تهران: چشمه.
  • آیدنلو، سجّاد. (1388). از اسطوره تا حماسه، تهران: سخن.
  • ــــــــــــــ (1396). «چند نکته، سند و آگاهی جدید دربارۀ‌‌ جام جمشید و کیخسرو»، مطالعات فرهنگ و هنر آسیا (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، سال اوّل، شمارۀ‌‌ اوّل، 1-28.
  • اسماعیل‌‌پور، ابوالقاسم. (1395). ادبیّات گنوسی، تهران: هیرمند.
  • افلاطون. (1393). «پروتاغوراس»، پنج رساله، هم‌‌او، ترجمۀ‌‌ محمود صناعی، تهران: هرمس.
  • اکبری مفاخر، آرش. (1394). «جام جم»، دانش‌‌نامۀ‌‌ فرهنگ مردم ایران (جلد 3)، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  • انوری، حسن. (1389). صدای سخن عشق (گزیدۀ‌‌ غزلیّات حافظ)، تهران: سخن.
  • برومندسعید، جواد. (1388). نوروز جمشید، تهران: توس.
  • بهار، مهرداد. (1391). پژوهشی در اساطیر ایران، ویراستار: کتایون مزداپور، تهران: آگه.
  • بیدنی، دیوید. (1393). «اسطوره، نمادگرایی و حقیقت»، ترجمۀ‌‌ بهار مختاریان، ارغنون 4 (نقد ادبی نو)، تهران: سازمان چاپ و انتشارات. 161-181.
  • جعفری، حسن. (1388). «دین و اسطوره: بررسی نظریۀ‌‌ ارنست کاسیرر دربارۀ‌‌ اسطوره»، پژوهشنامۀ‌‌ ادیان، سال سوم، شمارۀ 6، 27-54.
  • حسن‌دوست، محمّد. (1395). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  • خالقی مطلق، جلال. (1367). «حافظ و حماسۀ‌‌ ملّی ایران»، ایران‌‌نامه، سال ششم، شمارۀ 24، 565-573.
  • ــــــــــــــ (1386). «یادداشت‌‌ها»، ایرانیّات در کتاب بزم فرزانگان، آثنایس، ترجمۀ‌‌ هم‌‌او، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  • روز هرمزد ماه فروردین، ماه فروردین روز خرداد. (1373). ترجمۀ ابراهیم میرزای ناظر، تهران: ترانه.
  • ستّاری، جلال. (1396). پیوندهای ایرانی و اسلامی اسطورۀ‌‌ پارزیفال، تهران: ثالث.
  • ــــــــــــــ (1370). جان‌‌های آشنا، تهران: توس.
  • شاکد، شائول. (1393). از ایران زردشتی تا اسلام، ترجمۀ‌‌ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
  • شوالیه، ژان و گربران، آلن. (1385). فرهنگ نمادها، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
  • طبری، محمّد بن جریر. (1390). تاریخ الرّسل و الملوک، ترجمۀ‌‌ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
  • فردوسی، ابوالقاسم. (1394). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.
  • فره‌‌وشی، بهرام. (1388). فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران: دانشگاه تهران.
  • فضایلی، سودابه. (1388). شبرنگ بهزاد، تهران: جیحون.
  • کاسیرر، ارنست. (1393 الف). اسطورۀ‌‌ دولت، ترجمۀ‌‌ یدالله موقن، تهران: هرمس.
  • ــــــــــــــ (1380). رساله‌ای در باب انسان: درآمدی بر فلسفۀ‌‌ فرهنگ، ترجمۀ‌‌ بزرگ نادرزاد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • ــــــــــــــ (1366). زبان و اسطوره، ترجمۀ‌‌ محمّدتقی غیاثی، تهران: نقره.
  • ــــــــــــــ (1393 ب). فلسفۀ‌‌ صورت‌‌های سمبلیک (جلد دوم: اندیشۀ‌‌ اسطوره‌‌ای)، ترجمۀ‌‌ یدالله موقن، تهران: هرمس.
  • کریستن‌‌سن، آرتور. (1393). نمونه‌‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌‌ای ایرانیان، ترجمۀ‌‌ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران: چشمه.
  • کمپبل، جوزف (1396). قهرمان هزار چهره، ترجمۀ‌‌ شادی خسروپناه، تهران: گل آفتاب.
  • کویاجی، جهانگیر کوورجی. (1388). بنیادهای اسطوره و حماسۀ‌‌ ایران، گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: آگه.
  • گات‌ها. (1389). ترجمۀ‌‌ ابراهیم پورداود، تهران: اساطیر.
  • مزداپور، کتایون. (1392). «افسانۀ‌‌ پری در هزارویک‌‌شب»، شناخت هویّت زن ایرانی در گسترۀ‌‌ پیش‌‌تاریخ و تاریخ، شهلا لاهیجی و مهر‌‌انگیز کار، تهران: روشنگران و مطالعات زنان. 290-342.
  • معین، محمّد. (1364). «جام جهان‌‌نما»، مجموعه مقالات (جلد اوّل)، به کوشش مهدخت معین، تهران: معین.
  • موقن، یدالله. (1393). «پیشگفتار مترجم»، فلسفۀ‌‌ صورت‌‌های سمبلیک، ارنست کاسیرر، تهران: هرمس.
  • مینوی خرد. (1391). ترجمۀ‌‌ احمد تفضّلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
  • یسنا. (1387). ترجمۀ‌‌ ابراهیم پورداود، تهران: اساطیر.
  • یشت‌ها. (1377). ترجمۀ‌‌ ابراهیم پورداود، تهران: اساطیر.