نقد و تحلیل مفهوم نفس در آثار ناصرخسرو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

3 استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

چکیده

موضوع این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته، نقد و تحلیل دیدگاه ناصرخسرو دربارۀ مفهوم نفس و جست‌وجو در ریشه‌های آن است. در جهان‌شناسی ناصرخسرو، نفس سومین مرتبۀ آفرینش است که از عقلِ کلی پدید می‌آید. عقل و نفس، زوجِ مذکر و مؤنث عالم روحانی به شمار می‌آیند که تمام مراتب مادون از آنها سرچشمه می‌گیرد. نفس کلی با تأثیرپذیری از عقل، در جهان روحانی جد و فتح و خیال و در عالم جسمانی طبیعت کلی، صورت و هیولی را پدید می‌آورد. نفوس نباتی و حیوانی در عالم فرودین، از نفس کلی سرچشمه می‌گیرد. نفس کلی نسبت به عقل ناقص است و برای رفع نقصان خود، با ایجاد مراتب پایین‌تر چون اجرام فلکی و ارکان، زمینۀ خلقت انسان را به عنوان هدف نهایی آفرینش فراهم می‌آورد. نفس ناطقه در انسان که جزئی از نفس کلی است با کاربست تعالیم دینی و کسب معارف، هم خود را نجات می‌دهد و هم به رستگاری نفس کلی کمک می‌کند. زمینه و ریشۀ آرای ناصرخسرو دربارۀ نفس، علاوه بر تعالیم اسلامی به اساطیر، آموزه‌های حکمی و فلسفی یونان و اندیشه‌های گنوسی و نوافلاطونی بازمی‌گردد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Critique and Analysis of The Concept of Soul in Naser Khosrow’s Works

نویسندگان [English]

  • Maryam Kasayi 1
  • Rahman Zabihi 2
  • Mohammad-Taghi Jahani 3
1 Ph.D Candidate of Persian Language and Literature, University of Ilam, Ilam, Iran
2 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Ilam, Ilam, Iran
3 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Ilam, Ilam, Iran
چکیده [English]

The main subject of this descriptive-analytical study is to critique and analyze Naser Khosrow’s views of the concept of Soul and to investigate its origins. In Naser Khosrow’s cosmology, the soul stands on the third level of the creation which emerges from the general intellect. The intellect and the soul comprise the masculine-feminine couple of the spiritual world which is the origin of all its lower levels. The general soul, influenced by the general intellect, creates in the spiritual world fortune, opening and imagination and in the physical world generates the general nature, the form and the matter. Plant and animal souls in the lower levels of the world originate from the general soul. The general soul is incomplete compared to the intellect; although to compensate this deficiency, provides the circumstances for human creation by creating lower levels such as celestial bodies and elements as the ultimate goal of creation. The speaking soul in humankind that is a part of the general soul applies the religious teaching and acquiring knowledge to save itself and help the salvation of the general self. The background and origins of Naser Khosrow’s ideas about the soul, in addition to the Islamic teachings, go back to mythology, Greek religious and philosophical teachings, as well as Gnostic and Neoplatonic ideas.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Naser Khosrow
  • general soul
  • the source of emergence
  • the speaking soul
  • the elevation of the general soul

مراجع

- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1383) رسالۀ نفس، تصحیح موسی عمید، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه بوعلی سینا.
- ابوحاتم رازی، احمد بن حمدان (1977) اعلام‌النبوة، تصحیح صلاح الصاوی و غلامرضا اعوانی، تهران: انجمن شاهنشاهی فلسفۀ ایران.
- ابویعقوب السّجستانی، اسحاق بن احمد (2011) المقالید الملکوتیة، حققّه و قدّم له اسماعیل قربان و حسین پوناوالا، تونس: دارالغرب الإسلامی.
- ابویعقوب السّجستانی، اسحاق بن احمد (2000) کتابُ الأفتخار، حققّهُ و قدَّم لهُ اسماعیل قربان و حسین پوناوالا، بیروت: دارالغرب الغرب الإسلامی.
- ابویعقوب السّجستانی، اسحاق بن احمد (1965) الینابیع، تقدیم و تحقیق مصطفی غالب، بیروت: المکتب التجاری لطباعه و التوزیع و النشر.
-  ابویعقوب السّجستانی، اسحاق بن احمد (1358) کشف‌المحجوب، با مقدمۀ هانری کربن، تهران: طهوری.
- ارسطو (1369) دربارۀ نفس، ترجمه و تحشیۀ علی مراد داوودی، تهران: حکمت.
- اذکایی، پرویز (1384) حکیم رازی، تهران: طرح نو.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1387) اسطورۀ آفرینش در آیین مانی، تهران: انتشارات کاروان.
- افلاطون (1380) دورۀ آثار افلاطون، ج 3، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
- الکندی، أبی‌یعقوب بن اسحاق (1978) رسائل الکندی الفلسفیة، تحقیق و تقدیم و تعلیق ابورَیده، القاهره: دارالفکر العربی.
- ایونس، ورونیکا (1381) اساطیر هند، ترجمۀ محمد حسین باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
- ایونس، ورونیکا (1385) اساطیر مصر، ترجمۀ محمد حسین باجلان فرخی، تهران اساطیر.
- پورجوادی، نصرالله (1362) «نوافلاطونیان مسلمان، درآمدی به اندیشۀ اخوان‌الصفا»، نشر دانش، ش 15، ص 58 تا 64.
- تابنده گنابادی، سلطان حسین (1360) فلسفة فلوطین، بی‌جا.
- جمیل، صلیبا (1935) مِن أفلاطون إلی ابن‌سینا (محاضرات فی الفلسفة العربیّة)، دمشق: مکتب النشر العربی.
- چاچه‌ئی قهی، زهره (1389) «بررسی اصول جهان‌بینی ناصرخسرو قبادیانی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی، به راهنمایی حسن ابراهیمی، تهران: دانشگاه تهران.
- حمیدالدین الکرمانی، احمد بن عبدالله (1960) کتابُ الرّیاض، تحقیق و تقدیم عارف تامر، بیروت: دارالثقافة.
- حمیدالدین الکرمانی (1996) المصابیح فی اثبات الإمامة، تقدیم و تحقیق مصطفی غالب، بیروت: دارالمنتظر.
- حیدری، فاطمه و زرین‌تاج پرهیزگار (1392) «مراتب النفس عند ناصرخسرو»، إضاءات نقدیة، س3، ش2، ص 27 تا 48.
- خوارزمی، حمیدرضا (1394) «ریشۀ افکار فلسفی ناصرخسرو در اندیشه‌های فلوطین»، ادب و زبان، س18، ش 38، ص 105 تا 129.
- رسائل اخوان‌الصفا، الجزء الثالث (1928) عنی بتصحیحه خیرالدّین الزرکلی، مصر: المطبعة العربیة.
- زنر، رابرت چارلز (1392) زروان یا معمای زرتشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
- ژیران، فلیکس و همکاران (1384) اساطیر آشور و بابل، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: کاروان.
- ساندرز، نانسی (1382) بهشت و دوزخ در اساطیر بین‌النهرین، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: کاروان.
- سیدبی، جمال رجب (2000) نظریة النفس بین ابن‌سینا و الغزالی، مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
- شهیدی، سید جعفر (1355) «افکار و عقاید کلامی ناصرخسرو»، یادنامۀ ناصرخسرو، مشهد: دانشگاه فردوسی، ص 316 تا 340.
- عرب‌زاده، ناظر (1398) جهان اندیشۀ ناصرخسرو، نویسه‌گردانی خسرو ناظری، تهران: آروَن.
- علی بن محمد الولید (1982) تاج‌العقائد و معدن‌الفوائد، تحقیق عارف تامر، بیروت: مؤسّسة عزالدّین.
- غالب، مصطفی (1982) مفاتیح‌المعرفة، بیروت: مؤسّسة عزالدّین.
- فاخوری، حنا (1373) تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
- فلوطین (1389) دورۀ آثار، ج1 و 2: ترجمۀ محمد حسن لطفی، تهران: خوارزمی.
- کاپلستون، فردریک چارلز (1380) تاریخ فلسفه، ج1، ترجمۀ سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران: سروش و علمی فرهنگی.
- کریمی زنجانی اصل، محمد (1383) «فلسفۀ سینوی و فرهنگ ایرانی در قرن اسماعیلی»؛ مقالات ابن‌سینا و جنبش‌های باطنی، به کوشش محمد کریمی زنجانی اصل، تهران: کویر، ص 19 تا 48.
- کسائی، مریم؛ ذبیحی، رحمان و علیرضا اسدی (1400) «جستجو در سرچشمه‌های تصاویر جسم و جان و تحلیل آنها در آثار ناصرخسرو»، زبان و ادبیات فارسی، س29، ش9، ص 223 تا 246.
- گُردر، یوستین (1383) دنیای سوفی، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران: نیلوفر.
- گمپرتس، تئودور (1375) متفکران یونانی، ترجمۀ محمد حسن لطفی، تهران: خوارزمی.
- لیندبرگ، دیوید سی (1377) سرآغازهای علم در غرب، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: علمی و فرهنگی.
- منصوری، عباسعلی (1397) «تحلیل دیدگاه ناصرخسرو دربارۀ چیستی سعادت انسان»، انسان‌پژوهی دینی، س14، ش39، 83 تا 102.
- ناصرخسرو، ابومعین (1365) دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.
-  ناصرخسرو، ابومعین (1391) زادالمسافرین، تصحیح و تحشیه محمّد بذل الرّحمن، تهران: اساطیر.
- ناصرخسرو، ابومعین (1384الف) زادالمسافر، تصحیح سیداسماعیل عمادی حائری، تهران: میراث مکتوب.
- ناصرخسرو، ابومعین (1384ب) خوان‌الاخوان، تصحیح و تحشیۀ علی قویم. تهران: اساطیر.
- ناصرخسرو، ابومعین (1363) جامع‌الحکمتین، تصحیح هانری کربن و محمد معین. تهران: طهوری.
- ناصرخسرو، ابومعین (1390) وجه دین، با مقدمۀ تقی ارانی. تهران: اساطیر.
- ناصرخسرو، ابومعین (1380) گشایش و رهایش، تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی. تهران: اساطیر.
- هالم، هاینتس (1390) «جهانشناسی اسماعیلیۀ پیش از فاطمیان»، مجموعه مقالات تاریخ و اندیشه‌های اسماعیلی در سده‌های میانه، تدوین فرهاد دفتری، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز، ص 102 تا 112.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار