پژوهشی در واژه‌های دیوان ذوالفقار شروانی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فرهنگ‌نویسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد زبان‌های باستانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

سید قوام‌الدین حسین بن صدرالدین علی معروف به ذوالفقار شروانی (د: 689ه.ق.) و متخلص به ذوالفقار و قوام از شاعران فصیح فارسی‌گو و از مادحان خوارزمشاهیان و اتابکان لُر و قراختائیانِ کرمان است. با وجود اینکه وی از شاعران توانا و دانشمند ادب فارسی به شمار می‌رود، پژوهشگران چندان به آثار وی توجّهی نشان نداده‌اند چرا که تا امروز چاپی حروفی از دیوان وی در دسترس نیست و چاپ عکسی نسخۀ دیوان وی تنها یک بار در 1934م. منتشر شده است. با بررسی دیوان وی درمی‌یابیم که تعداد قابل توجّهی واژۀ بسیط یا بسیط‌گونه که در فرهنگ‌های رایج فارسی مدخل نشده است و یا شواهد چندانی در متون فارسی ندارد در اشعار وی به کار رفته است. وجود این لغات در دیوان ذوالفقار شروانی می‌تواند ناشی از گویش ذوالفقار شروانی باشد. پژوهش حاضر که از روش کتابخانه‌ای بهره برده است کوششی است برای خوانش صحیح دیوان ذوالفقار شروانی و بحث دربارۀ لغات نادرِ اشعار وی. در این پژوهش با مراجعه به پیکره‌های زبانی و فرهنگ‌های متداول فارسی، دربارۀ این لغات صحبت شده است تا راه برای افزودن این لغات و شواهد به فرهنگ‌های فارسی و نیز تصحیح انتقادی و شرح این دیوان در آینده هموار شود. همچنین نویسندگان مقالۀ حاضر با بررسی دقیق دیوان ذوالفقار شروانی، نکاتی را دربارۀ زندگی وی یافته‌اند که از دید تذکره‌نویسان و پژوهشگران پیشین پنهان مانده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Lexical Study of Diwan-e Zulfaqar Sharwani

نویسندگان [English]

  • Ahmad Behnami 1
  • Kaveh Bayani 2
1 Assistant Professor, Lexicography Department, Academy of Persian Language and Literature
2 MA in Ancient Languages, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Introduction

Diwan-e Zulfaqar Sharwani demands special attention and research from various perspectives, due to its antiquity as well as the remarkable mastery of its author in poetic devices. However, it has not yet received serious examination in literary studies, evidently because there has been no printed version available. Among its many remarkable features is the inclusion of some rare words that cannot be found in other Persian manuscripts, or have not been listed in common Persian dictionaries, or if listed, are presented with no reliable evidence. The authors of this article aim to investigate these unexplored words.

Literature Review

In 1934, a facsimile edition of Diwan-e Zulfaqar Sharwani was published in London by Edward Edwards. This collection has not been extensively studied in literary and linguistic research, since there has not been any letterpress printed edition of it, and even the facsimile version had not been easily accessible until very recently. Published articles about Zulfaqar Sharwani include an entry under his name in the Encyclopedia of the World of Islam (Moravveji, 2019) and “Majd-i Hamgar’s Name in Diwan-e Zulfaqar Sharwani” (Safari Aqqaleh, 2008). In the article “Thematization with Some Jewels in the Poetry of Azerbaijani Style” (Radfar and Esmaeili Tazekandi, 2011), the poetry of Zulfaqar Sharwani is examined from this thematic perspective. Additionally, Idgah Torghabei references some verses of Zulfaqar Sharwani in some of his works, such as the article “Pronunciation of Several Words in the Shahnameh” (2011).

Methodology

This article utilized library research methods. Having examined Diwan-e Zulfaqar Sharwani, words that were either absent or listed without evidence in the Dehkhoda Dictionary were identified and subsequently searched in available text corpora such as the Academy of Persian Language and Literature, Ganjoor and Noormagz websites, and Noor Digital Library to find reliable explanations for their meanings.

Discussion

The Diwan-e Zulfaqar Sharwani is estimated to contain slightly more than ten thousand couplets. Most of Zulfaqar's poetry is in the form of qasida, demonstrating the author’s mastery of composition; there are also numerous quatrains and ghazals in his collection. Zulfaqar extensively employs poetic imagery constructed with musical terms and concepts, indicating that he had a deeper understanding of music than a typical superficial acquaintance. Furthermore, the names of Iranian kings and pahlevans (champions) frequently appear throughout the work. Moreover, astronomical and astrological terminology plays a significant role in the poet’s imagery, suggesting his profound knowledge of these fields and possible education during his youth. His Diwan and poems also reveal the substantial influence of ancient pharmacology and medicine. Furthermore, Zulfaqar Sharwani also refers to numerous poets and writers preceding him such as Anwari, Azraqi, Am’aq, Sabir Termedhi, Onsori, Al-Ma’arri, Al-Farazdaq, Athir, and Falaki, and also mentions the works of people like Ibn Sina. He also speaks of Ferdowsi with great respect, acknowledging his influence on himself and considering him a mentor, believing Ferdowsi’s soul to be resting in eternal peace.
In Diwan-e Zulfaqar Sharwani, we encounter both simple and complex words that are not found in other texts and are not recorded in dictionaries. A number of these words may be considered dialectal variants which were not used in formal Persian; however, some of these words may have entered the Diwan due to the influence of the scribe’s dialect rather than the poet’s. A few examples of these rare words include âxora (آخُره), angâm (انگام), ēlvâra (ایلواره), târâ (تارا), and dastvenǰan (دستونجن).

Conclusion

Diwan-e Zulfaqar Sharwani, an eloquent poet of the seventh century, is a comprehensive collection that, in addition to its literary and historical values, contains many rare and unique words. This article lists some of these words, emphasizing the necessity for Diwan-e Zulfaqar Sharwani to be printed with a critical and scholarly perspective, serving as a source of vocabulary for literary corpora.

Acknowledgments

The authors express their utmost gratitude to Professor Ali Ashraf Sadeghi and other honorable members and officials at the Academy of Persian Language and Literature for providing access to most of the resources used in this article, without which this research could not have been possible.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zulfaqar Sharwani
  • Persian poetry in the seventh century (AH)
  • lexicography
  • word study
  • ode (qasida)
آذر بیگدلی (1340) آتشکده، به‌کوشش حسن سادات ناصری، تهران، امیرکبیر.
ابوالفتوح رازی (1376) روض‌الجنان و روح‌الجنان، تصحیح محمّدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ابومسلم‌نامه (1380) تصحیح حسین اسماعیلی، تهران: معین، قطره و انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران.
اخسیکتی، اثیرالدین (1337) دیوان، تصحیح رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران: کتابفروشی رودکی.
ادیب‌الممالک فراهانی، محمّدصادق (1384) زندگی و شعر ادیب‌الممالک فراهانی، به کوشش علی موسوی گرمارودی، تهران: انتشارات قدیانی.
اسفرنگی، سیف‌الدین (1357) دیوان، تصحیح صدیقه زبیدی، مولتان: قومی ثقافتی مرکز بهبود.
امیر معزّی، محمّد بن عبدالملک (1318) دیوان، تصحیح عبّاس اقبال آشتیانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
امیرخسرو دهلوی (1387) دیوان، تصحیح محمّد روشن، تهران: نگاه.
اوحدی، رکن‌الدین (1340) کلیات اوحدی اصفهانی معروف به مراغی، تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.
بلعمی، ابوعلی محمّد بن محمّد (1380) تاریخنامۀ طبری، تصحیح محمّد روشن، تهران: سروش.
پیکرۀ گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی http://search.dadegan.ir/
ترجمۀ قرآن ری (1364) تصحیح محمّدجعفر یاحقی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی شهید محمّد رواقی.
جرفادقانی، ناصح بن سعد منشی (1345) ترجمۀ تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جمال‌الدین انجو، حسین بن حسن (1351) فرهنگ جهانگیری، ویراستۀ رحیم عفیفی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
حافظ ابرو، عبداللّه بن لطف‌اللّه (1375) جغرافیای حافظ ابرو، تصحیح صادق سجّادی، تهران: میراث مکتوب.
دعویدار قمی، رکن‌الدین (1365) دیوان، تصحیح علی محدّث، تهران: امیرکبیر.
دهار، قاضی‌خان بدر محمّد (1350) دستور الاخوان، تصحیح سعید نجفی اسداللّهی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دهخدا و همکاران (1377) لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
ذالفقار شروانی (1934) دیوان، چاپ عکسی به کوشش ادوارد ادواردز، لندن.
رادفر، ابوالقاسم و اصغر اسمعیلی تازه‌کندی (1390) «مضمون‌سازی با برخی احجار کریمه در شعر شاعران سبک آذربایجانی»، کهن‌نامۀ ادب پارسی، ش 2، ص 25-53.
راستی‌پور، مسعود (1398) دیوان ازرقی هروی، تصحیح مسعود راستی‌پور و محمّدتقی خلوصی، «مقدّمه»، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
راوندی، محمّد بن علی (1333) راحةالصدور و آیةالسرور، تصحیح محمّد اقبال پیشاوری، تهران: امیرکبیر و کتابفروشی تأیید اصفهان.
زنگی بخاری، محمّد بن محمود (1374) بستان‌العقول فی ترجمان‌المنقول، به کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1359) حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تصحیح محمدتقی مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1382) حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، تصحیح مریم حسینی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری (1338) ترجمه و قصه‌های قرآن، به‌کوشش یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
سوزنی سمرقندی، محمّد بن مسعود (1344) دیوان، تصحیح ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران: چاپخانۀ سپهر.
صفری آق‌قلعه (1387) «نام مجد همگر در دیوان ذوالفقار شروانی»، گزارش میراث،  ش21 و 22، ص 11.
عیدگاه طرقبه‌ای، وحید (1397) «تلفّظ چند واژه در شاهنامه»، پژوهش‌های ایران‌شناسی، تهران: سال هشتم ش1، ص 109-128.
فرید احول اصفهانی (1381) دیوان، تصحیح محسن کیانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قاآنی، حبیب (1336) دیوان، تصحیح محمّدجعفر محجوب، تهران: امیرکبیر.
قمری آملی، سراج‌الدین (1368) دیوان، تصحیح یداللّه شکری، تهران: معین.
کتابخانۀ دیجیتال نور، https://noorlib.ir/
گردیزی، ابوسعید (1347) زین الاخبار، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
گنجور، https://ganjoor.net/
مدبّری، محمود (1370) شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان در قرن‌های 3-4-5 هجری قمری، تهران: نشر پانوس.
مروّجی، فرزاد (1398) «ذوالفقار شروانی»، دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
مصادراللغه (1377) تصحیح عزیزاللّه جوینی، تهران: دانشگاه تهران.
ملطیوی، محمّد بن غازی (1383) روضة العقول، گچساران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد گچساران.
منتجب‌الدین بدیع، علی بن احمد (1384) عتبة الکتبة، تصحیح محمّد قزوینی و عبّاس اقبال، تهران: اساطیر.
مولوی، جلال‌الدّین محمّد (1356) کلیات شمس، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
ناصر خسرو (1353) دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانشگاه تهران.
ناصر خسرو (1356) سفرنامه، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
نیرومند، محّمدباقر (1356) واژه‌نامه‌ای از گویش شوشتری، تهران: فرهنگستان زبان ایران.
وراوینی، سعدالدین (1355) مرزبان‌نامه، تصحیح محمّد روشن، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.