مزد چوپانی و جزیت مسلمانی؛ بررسی و تحلیل دیدار سعدی با اباقاخان

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استاد دانشگاه شیراز

چکیده

به رغم عنوان «ملاقات شیخ با اباقا» که در رسائل نثر سعدی جلوه‌گری می‌کند، چندان شوقی برای دیدار اباقا در سخن شیخ دیده نمی‌شود. امّا پیداست که تجدید ارادت و ابراز دوستی به برادران جوینی، مهم‌ترین عاملی است که سعدی را پس از زیارت مکّه به تبریز کشانده‌است. هدف این نوشتار، جستجو در چند و چون این ملاقات و نشان دادن علل بی رغبتی سعدی نسبت به دیدار خان است.
این دیدار که سرانجام پس از تن زدن‌های سعدی و پافشاری‌ برادران جوینی در فضایی سرد و بی‌رمق صورت گرفته‌ با نصایحی تند و سخنانی نیش‌دار که از گله‌مندی شیخ حکایت دارد صورت می‌گیرد. سعدی سلطان مغول را در آینه چوپانی به تصویر می‌کشد که خراج‌ستانی او مزد چوپانی است و چنان‌چه رعیت را پاس ندارد لقمه‌ای است که چون جزیت‌گیری از مسلمانان بر خورنده گلوگیر است. نگارنده با جستجو در منابع تاریخی و ادبی دلایلی جسته‌است که نشان‌دهندة ناخشنودی سعدی از اباقا و علل ناخرسندی او است. از قضا این عوامل ریشه در رفتار اباقا و کارگزاران وی دارد. این عوامل عبارت‌اند از:
1- تحمیل مالیات‌های سنگین و گونه‌گون بر رعیت.
2- کج‌رفتاری شحنگان مغول با صاحب منصبان فارس و بی حرمتی به علما و صوفیان مورد علاقة سعدی.
3- گسترش بت‌پرستی و بودایی‌گری در ایران و رونق مسیحیت در پناه حمایت‌های ایلخانان در قلمرو اسلامی.
4- تلاش و کوشش گستردة هلاکو و فرزندش اباقا برای ریشه‌کنی دولت‌های اسلامی از جمله خلافت بغداد و دیگر دولت‌های محلّی.
و این ها از نگاه تیزبین و نکته‌سنج سعدی دور نبود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Shepherd's Wage and the Muslim's Jizyah: Analysis of Sa’adi’s Meeting with Abaqa Khan

نویسنده [English]

  • najaf jowkar
professor of shiraz university
چکیده [English]

Despite the title "Meeting of Sheikh with Abaqa" appearing in Sa’adi's prose treatises, there is not much enthusiasm for meeting Abaqa in Sheikh’s words. Clearly, the renewal of devotion and expression of friendship to the Juvayni brothers, nonetheless, is the most momentous reason that brought Saadi to Tabriz after visiting Mecca. This article delves into the whys and wherefores of the meeting and uncovers the reasons for Sa'adi's reluctance to visit him. After Sa’adi's speechlessness and the Juvayni brothers' insistence, the meeting finally took place in a cold and dull atmosphere with Sa’adi’s biting words and admonitions indicating the Sheikh's grievances. Sa’adi portrays the Mongol sultan in the mirror of a shepherd, whose levy of taxation imposition is the wage of a shepherd, and if he disrespects his villeins, it shall be like a morsel, suffocating him in the throat as does Jizyah. The author sought historical and literary sources to find reasons, showing Sa’adi's dissatisfaction with Abaqa. These factors lie in the behavior of Abaqa and his executors. They include the imposition of heavy and various taxes, the misbehavior of the Mongol sheriffs with Persian officials and disrespect to Sa'adi's favorite scholars and Sufis, the spread of idolatry and Buddhism in Iran and the prosperity of Christianity under the Ilkhans’ protection in the Islamic realm, and the extensive efforts Holako and his son, Abaqa, to eradicate Islamic governments including the Caliphate and other local governments. In fact, all these were not far from Sa’adi's sharp and punctilious view.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Shepherd's Wage
  • Muslim's Jizyah
  • Sheikh Sa'adi
  • Juvayni
  • Abaqa
  قرآن کریم.
- نهج البلاغه، (1370)، ترجمة سیّد جعفر شهیدی، تهران:  انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- ابن اثیر، عزّ الدین (1374 ش). تاریخ کامل. برگردان سیّد حسین روحانی. ج 7. تهران: اساطیر.
- اقبال‌آشتیانی، عبّاس. (1376 ش). تاریخ مغول و اوایل ایّام تیموری. تهران: نشر نامک.
- الیاده، میر چا. (1398 ش). تاریخ اندیشه‌های دینی. ترجمة بهزاد سالکی. ج2. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
- بشری، جواد. (1398 ش). احوال شیخ اجل سعدی. تهران: انتشارات تک‌برگ.
- بلاذری، احمد بن یحیی. (1337 ش). فتوح البُلدان. ترجمة محمّد توکّل. تهران: نشر نقره.
- بویل، ج. آ. (1379 ش). تاریخ کمبریج. ترجمة حسن انوشه. ج5. تهران: امیرکبیر.
- بیانی، شیرین. (1375 ش). دین و دولت در ایران عهد مغول. ج 1 و 2 و 3. تهران: نشر دانشگاهی.
- بیضاوی، ناصرالدین عبدالله بن عمر بن محمد. (بی تا). انوار التنزیل و اسرار التأویل. لبنان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- جعفریان، رسول. (1380 ش). تاریخ خلفا. قم: انتشارات دلیل ما.
- جوادی‌ آملی، عبدالله. (1393 ش). تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم. ج 33. قم: اسراء.
- خزنة کاتبی، غیداء. (1393 ش). خراج از آغاز فتوحات اسلامی تا میانة قرن سوم هجری. ترجمة حسین منصوری. تهران: انتشارات سمت.
- خیراندیش، عبدالرّسول. (1394 ش). فارسیان در برابر مغولان. تهران: انتشارات آباد بوم.
- دنت، دانیل. (1358 ش). مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام. به ترجمة محمّدعلی موحّد. تهران: انتشارات خوارزمی.
- دینوری، ابن قتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم. (1380 ش). امامت و سیاست. ترجمة سیّد ناصر طباطبایی. تهران: انتشارات ققنوس.
- رازی، نجم الدین ابوبکر بن محمّد. (1389 ش). مرصاد العباد. به اهتمام محمّدامین ریاحی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- سعدی، افصح المتکلّمین، مصلح الدّین. (1356 ش). بوستان سعدی. شرح و تعلیقات. محمد خزائلی. تهران: انتشارات جاویدان.
- ______________________. (1369 ش). بوستان سعدی. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. تهران: انتشارات خوارزمی.
- ______________________. (1363ش ). کلیّات دیوان. تهران: امیرکبیر.
- ______________________. (1388 ش). کلیّات دیوان. شیراز: ادیب مصطفوی.
- طبری، محمّد بن جریر. (1375 ش). تاریخ طبری. ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
- طقوش، محمّد سهیل. (1384 ش). دولت امویان. ترجمة حجت‌الله جودکی. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- قزوینی، محمد. (1363). مقالات قزوینی. ج 3. تهران: اساطیر.
- گروسه، رنه. (1379 ش). امپراتوری صحرانوردان. ترجمة عبدالحسین میکده. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- لمبتون، ان.کی. اس. (1389 ش). دولت و حکومت در اسلام. ترجمة محمدمهدی فقیهی. تهران: انتشارات شفیعی.
- ماوردی، ابوالحسن علی بن محمّد بن حبیب. (1383). الأحکام السلطانیه و الولایات الدینیه. ترجمة فارسی (آیین حکمرانی) حسین صابری. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مرتضوی، منوچهر. (1370 ش). مسائل عصر ایلخانان. تهران: انتشارات آگاه.
- نفیسی، سعید. (1383 ش). مسیحیت در ایران تا صدر اسلام. به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار. تهران: اساطیر.
- همدانی، رشیدالدّین فضل الله. (1373 ش). جامع التّواریخ. به تصحیح محمّد روشن و مصطفی موسوی. تهران: نشر البرز.
- هوشنگی، لیلا. (1389 ش). نسطوریان. تهران: بصیرت.