تحلیل طنزپردازی در سه حماسۀ مضحک منظوم از منظر ناسازگاری‌ها (با تکیه بر موش و گربه، مزعفر و بغرا، صوف و کمخا)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشگاه مازندران

چکیده

طنز در متعالی­ترین شکل خود، نوعی نقد جامعه­شناسانه است و به موازات آن، ماهیت نقد، امکانات تازه­ای را کشف­می­کند و به مفاهیم هیئت تازه می­بخشد. حماسه­های مضحک، از خلاقانه­ترین اشکال طنز و حاصل تلفیق گفتمان­های طنز و حماسه­اند که در تاریک­ترین دورۀ سیاسی ایران تولد یافته­اند. مردمی که «جنگ» را در هجوم، قتل و غارت مغول و تیموری، به بدترین شکل تجربه کرده­اند، روح عصیانگرشان آنان را برآن می­دارد تا به هر شیوۀ ممکن، ماهیت نبرد را به چالش بکشند و چه قالبی مطمئن­تر از طنز و شخصیت­های مضحک؟ مهم­ترین حماسه­های مضحک منظوم ادبیات فارسی پیش از مشروط عبارت­اند از: موش و گربه، مزعفر و بغرا و صوف و کمخا. این آثار، از لحاظ به­کارگیری سازوکارهای حماسی بسیار غنی­تر از حماسه­های مضحک پس از مشروطه­اند، تقابل دوگونۀ گفتمان در آن­ها وضوح بیشتری دارد و از جهت ویژگی­های اصلی این نوع ادبی، از اصالت ویژه­ای برخوردارند و با بررسی آن­ها می­توان به اصلی­ترین شگردهای تلفیق گفتمان­های طنز و حماسه راه­برد؛ زیربنای شکل­گیری هر طنزی، عنصر «ناسازگاری» است و بهترین روش­ شناخت کیفیت آثار طنز، بررسی شگردهای ناسازگاری در آن­هاست. مهم­ترین عناصر طنزساز در این آثار، برآمده از ناسازگاری «گفتمانی» و «معنایی»­ست. انتقاد در ناسازگاری گفتمانی، در دو کارکرد: نقد قدرت حاکمه و ارزش­های اجتماعی در نوسان است و در این بخش، طنزپردازان به شرح نمادینی از اوضاع جامعه و بیان اصلی­ترین نیازهای جامعۀ خود می­پردازند و با ایجاد ناسازگاری معنایی با نقد ضد­قهرمان و رذایل موجود در اجتماع، عوامل عدم­پیشرفت جامعه را به مخاطب یادآور­می­شوند.

عنوان مقاله [English]

تحلیل طنزپردازی در حماسه‌های مضحک منظوم از قرن هشتم تا پیش از مشروطه

نویسنده [English]

  • yassaman nemati
mazandaran university
چکیده [English]

طنز در متعالی‌ترین شکل خود، نوعی نقد جامعه‌شناسانه است و به موازات آن، ماهیت نقد، امکانات تازه‌ای را کشف‌می‌کند و به مفاهیم هیئت تازه می‌بخشد. حماسه‌های مضحک، از خلاقانه‌ترین اشکال طنز و حاصل تلفیق گفتمان‌های طنز و حماسه‌اند که در تاریک‌ترین دورۀ سیاسی ایران تولد یافته‌اند. مردمی که «جنگ» را در هجوم، قتل و غارت مغول و تیموری، به بدترین شکل تجربه کرده‌اند، روح عصیانگرشان آنان را برآن می‌دارد تا به هر شیوۀ ممکن، ماهیت نبرد را به چالش بکشند و چه قالبی مطمئن‌تر از طنز و شخصیت‌های مضحک؟ مهم‌ترین حماسه‌های مضحک منظوم ادبیات فارسی پیش از مشروط عبارت‌اند از: موش و گربه، مزعفر و بغرا و صوف و کمخا. این آثار، از لحاظ به‌کارگیری سازوکارهای حماسی بسیار غنی‌تر از حماسه‌های مضحک پس از مشروطه‌اند، تقابل دوگونۀ گفتمان در آن‌ها وضوح بیشتری دارد و از جهت ویژگی‌های اصلی این نوع ادبی، از اصالت ویژه‌ای برخوردارند و با بررسی آن‌ها می‌توان به اصلی‌ترین شگردهای تلفیق گفتمان‌های طنز و حماسه راه‌برد؛ زیربنای شکل‌گیری هر طنزی، عنصر «ناسازگاری» است و بهترین روش‌ شناخت کیفیت آثار طنز، بررسی شگردهای ناسازگاری در آن‌هاست. مهم‌ترین عناصر طنزساز در این آثار، برآمده از ناسازگاری «گفتمانی» و «معنایی»‌ست. انتقاد در ناسازگاری گفتمانی، در دو کارکرد: نقد قدرت حاکمه و ارزش‌های اجتماعی در نوسان است و در این بخش، طنزپردازان به شرح نمادینی از اوضاع جامعه و بیان اصلی‌ترین نیازهای جامعۀ خود می‌پردازند و با ایجاد ناسازگاری معنایی با نقد ضد‌قهرمان و رذایل موجود در اجتماع، عوامل عدم‌پیشرفت جامعه را به مخاطب یادآور‌می‌شوند.

مراجع

  1. - انوشه، حسن(1376)، فرهنگ‌نامه‌ی ادبی فارسی(2)، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.
  2. - بهزادی اندوهجردی، حسین(1378)، طنز و طنزپردازی در ایران،تهران، صدوق.
  3. - تجبر، نیما(1390) ، نظریه‌ی طنز: بر بنیاد متون برجسته‌ی طنز فارسی، تهران، مهرویستا.
  4. - جوادی، حسن(1384)، تاریخ طنز در ادبیات فارسی، تهران، کاروان.
  5. - حافظ، شمس‌الدین محمد(1386)، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چ چهل و دوم، انتشارات صفی‌علیشاه، تهران.
  6. - حرّی، ابوالفضل(1387)، درباره طنز: رویکردی نوین به طنز و شوخ‌طبعی، چ سوم، تهران، سوره مهر.
  7. - حلاج شیرازی، مولانا ابواسحاق(1302)،دیوان اطعمه، قسطنطنیه، چاپخانه ابواضیا.
  8. - خالقی مطلق، جلال(1386)، حماسه، پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی، تهران، دایره‌المعارف کانون فردوسی.
  9. - زاکانی، عبید(1332)، موش و گربه، تهران، انتشارات کتابفروشی ادبیه.
  10. - شمیسا، سیروس(1386)،نگاهی تازه به بدیع، چ سوم، تهران، میترا.
  11. - عباسی، جواد و جواد راشکی علی‌آباد(1389)، «عنایت به شاهنامۀ فردوسی و شاهنامه‌سرایی در عصر فرمانروایی مغولان بر ایران»،جستارهای ادبی، شمارۀ 169، تابستان، 19-44.
  12. - فتوحی، محمود(1390)،سبک‌شناسی؛ نظریه‌ها، رویکردها، روش‌ها، تهران، سخن.
  13. - قاسم‌زاده، محمد(1372)، «حماسۀ مضحک»، کلمۀ دانشجو، شمارۀ 7 و 8، شهریور، 80- 83.
  14. - محمدی، علی و فاطمه تسلیم جهرمی(1393)، «بررسی و تحلیل حماسه‌های «مضحک» و گونه‌های آن در زبان فارسی»، جستارهای ادبی، ش187، پاییز، 87-122.
  15. - محمود قاری، مولانا نظام‌الدین(1303) ، دیوان البسه، قسطنطنیه، چاپخانه‌ی ابوالضیا.
  16. - میتوز، جی. اچ(1375)،آندره برتون، ترجمه کاوه عباسی، تهران، انتشارات کهکشان.
تاریخ ادبیات
دوره 11، شماره 2
1397
صفحه 77-100

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار