تحول معنی واژۀ حماسه تا سال 1313 (هزارۀ فردوسی)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

در این پژوهش تلاش شد با توجه به فرهنگ‌ها و متون و مطبوعات، سابقۀ معنای حماسه استخراج شود. در فارسی حماسه به معنی نوع ادبی اپیک (epic) است. سابقۀ این معادل‌گذاری در فارسی کم است. پیش از آن این واژه در عربی به سه معنا به کار می‌رفت: 1. شجاعت، 2. قصاید و قطعاتی در ادبیات عرب که بیشتر مبتنی بر بیان مفاخر قبیله و و فرد بودند، و 3. نوعی گزیدۀ شعر. احتمالاً از حوالی سال 1828 م. حماسه در زبان عربی در برابر اپیک قرار گرفته است و پس از آن تا مدتی این واژه به همین معنا به کار می‌رفته، اما از زمانی عربی‌زبانان واژۀ ملحمة را در برابر اپیک قرار داده‌اند. در زبان فارسی نیز، تا پیش از اینکه حماسه به معنای یکی از انواع ادبی به کار رود، به همان معانی‌ای به کار می‌رفته است که در عربی رایج بوده؛ هر چند نمونه‌های کاربرد این واژه به این معانی در فرهنگ‌های فارسی بسیار اندک است و در متون هم زیاد به کار نرفته. در زبان فارسی، ظاهراً نخستین بار در روزنامۀ کاوه حماسه به معنی امروزی به کار رفته است، البته این روزنامه در ایران چاپ نمی‌شده. پس از آن کم‌کم این معنای امروزی در مطبوعات و کتاب‌ها به کار رفته است. البته تا مدت‌ها این واژه هم به معانی قدیم به کار می‌رفته (به‌ویژه معنی فخر) و هم به معنی جدید؛ مواردی نیز دیده شد که این واژه طوری به کار رفته است که هر دو معنا را می‌توان از آن استنباط کرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Evolution of the Meaning of the Word “Hamasah” until 1313 (Millennium of Ferdowsi)

نویسندگان [English]

  • Fatemeh Hemmasiyan Kashan 1
  • Shahram Azadian 2
1 PhD Candidate of Persian Language and Literature, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Persian Literature Department, Faculty of Literature & Human Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

The present research sought to extract the history of the concept of epic from dictionaries, texts, and press reports. In Persian, the term “Hamasah” denotes the epic genre. This equivalence has happened only recently. Earlier, the word was used in Arabic to suggest three different meanings: 1. courage, 2. Qasidas and Qetas in the Arab literature mainly revolving around the achievements of tribes and individuals, and 3. a type of poetry selection. Probably around 1828, the Arabic word “Hamasah” was considered synonymous with the epic and used to denote this notion for some time. However, after a point, Arab speakers chose the word “Malhamah” as an equivalent for the epic. In Persian, too, the word “Hamasah” has meant the same as was common in Arabic before being used to denote a literary genre. However, the instances of the usage of this word to indicate such meanings are scant in old dictionaries of Persian and are rarely used in texts. In the Persian language, the Kaveh newspaper was apparently the first to use the word “Hamasah” in its modern meaning. Notably, this newspaper was not published in Iran. Afterward, the press and books gradually began utilizing this word. However, the word continued to be used to denote its old (particularly honor and achievements) and new meanings for a while. In some instances, it was used in a way suggestive of both meanings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • epic
  • epic poetry
  • Hamasah of Abu Tammam
  • Kaveh newspaper
  • Malhamah

مراجع

- آدمیت، فریدون (1357) اندیشه‌های میرزاآقاخان کرمانی، تهران: پیام.
- آذرنوش، آذرتاش (1381) «بحتری»، در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
- آذرنوش، آذرتاش (1384) فرهنگ معاصر عربی – فارسی (براساس فرهنگ عربی – انگلیسی هانس ور)، تهران: نی.
- «ادیب‌الممالک» (1286) در کاوه، س2، ش 20، 8 آذر، ص 7و8.
- «بقیۀ شعر و شاعر» (1328ق) در نوبهار، س 1، ش 3، شوال، ص 2و3.
- ابن منظور (1999/ 1419 ق) لسان العرب، اعتنی بتصحیحها: امین محمد عبدالوهاب، محمد الصادق العبدی، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی و مؤسسة لتاریخ العربی.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1335) روض الجنان و روح الجنان، ج3، به تصحیح و حواشی مهدی الهی قمشه‌ای، تهران: علمی.
- احمد بن فارس بن زکریا (1991) مقاییس اللغة، بتحقیق و ضبط عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دارالجیل.
- اسفراینی، شاهفور بن طاهر (1375) تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم، ج1، به تصحیح نجیب مایل ‏هروی و علی‌اکبر الهی خراسانی، تهران: علمی و فرهنگی‎.‎
- اسماعیل صینی، محمود (1414 ق) المکنز العربى المعاصر، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون‏.
- انجو شیرازی، میرجمال‌الدین حسین بن فخرالدین (1351) فرهنگ جهانگیری، ویراستۀ رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه مشهد.
- انوری (1340) دیوان انوری، ج 2، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- انیس، ابراهیم و دیگران (1382) فرهنگ المعجم الوسیط، ترجمۀ محمد بندرریگی، تهران: انتشارات اسلامی.
- باغدار دلگشا، علی (1395) «پژوهش‌های شاهنامه‌شناسی در مطبوعات عصر مشروطه (با تکیه بر روزنامۀ ‏کاوه)»، در مجموعه مقاله‌های همایش شاهنامه پس از شاهنامه: بررسی سیر شاهنامه‌سرایی پس از ‏شاهنامۀ فردوسی، به کوشش فرزاد قائمی، زیر نظر محمدجعفر یاحقی، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات ‏آستان قدس رضوی، ص 85تا 95‏‎.‎
- بروخیم، ا، (1309) لغت فرانسه به فارسی، تهران: کتابخانه و مطبعۀ بروخیم‎.‎
- بروخیم، ا، (1311) لغت فارسی ـ فرانسه، تهران: کتابخانه و مطبعۀ بروخیم‎.‎
- البستانی اللبنانی، عبدالله (1930) البستان، ج 2، بیروت: المطبعة الامیرکانیة‎.‎
- بستانی، فؤاد افرام (1375) فرهنگ ابجدی، ترجمۀ رضا مهیار، تهران: اسلامی‎.‎
- بهار، م، (1297) «شعر خوب (2)»، در دانشکده، س 1، ش 7، عقرب (23 نوامبر 1918)، ص  339تا‏‏356‏‎.‎
- تربیت، غلامعلی (1315) فرهنگ تربیت (فارسی ـ آلمانی)، طهران: تربیت (چاپ مؤلف).‏
- تقی‌زاده، حسن (1322) «شاهنامه و فردوسی»، در هزارۀ فردوسی (شامل سخنرانی‌های جمعی از ‏فضلای ایران و مستشرقین دنیا در کنگرۀ هزارۀ فردوسی)، بی‌جا: بی‌نا، ص 17تا 107‏‎.‎
- تقی‌زاده، سیدحسن (محصل) (1289) «فردوسی»، در کاوه، س 5، ش 1 (36)، 14 شهریور، ص 3تا6.
- تقی‌زاده، سیدحسن (محصل) (1290 الف) «مشاهیر شعرای ایران (6): فردوسی (زندگی و آثار او)»، در کاوه، ‏س 2، ش 10، 24 اردیبهشت، ص 12تا 16‏‎.
- تقی‌زاده، سیدحسن (محصل) (1290 ب) « منشأ اصلی و قدیم شاهنامه»، در کاوه، س 5، ش 10 (45)، 7 خرداد، ص 9تا 14.
- تقی‌زاده، سیدحسن (محصل) (1290 ج) «مشاهیر شعرای ایران: فردوسی(8)» در کاوه، س 2 (دورۀ ‏جدید)، ش 12، 23 تیر، ص 17تا 34‏‎.‎
- تقی‌زاده، سیدحسن (محصل) (1290د) «منشأ قدیم شاهنامه و مأخذ اصلی آن (3)»، در کاوه، س 5، ش 47، 6 مرداد، ص 7تا 12.
- تقی‌زاده، سیدحسن (محصل) (1290ه) «منشأ فارسی شاهنامه:فردوسی و پیشروان وی در این کار ‏‏(4)»، در کاوه، دورۀ جدید، ش 1، 5 شهریور، ص 11تا 16‏‎.‎
- الجر، خلیل (بی‌تا)، لاروس المعجم العربی الحدیث، باریس: مکتبة لاروس.
- حاجب خیرات دهلوی (1352) دستور الافاضل، به اهتمام نظیر احمد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران‎.‎
- الحسینی الزبیدی، السید محمد مرتضی (1975/ 1395ق) تاج العروس من جواهر القاموس، ‏تحقیق: الترزی و حجازی و الطحاوی و العزباوی، مطبعة حکومة الکویت‎.‎
- حموی، صبحی (بی‌تا) المنجد فی اللّغة العربیّة المعاصرة، بیروت: دارالمشرق‎.‎
- حییم، سلیمان (1308) فرهنگ جامع انگلیسی ـ فارسی، [تهران:] کتابخانه و مطبعۀ ‏بروخیم.
- حییم، سلیمان (1312) فرهنگ جامع فارسی ـ انگلیسی، ج 1، [تهران:] کتابخانه و مطبعۀ ‏بروخیم.
- خالقی مطلق، جلال (1386 الف) «حماسه»، در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- خالقی مطلق، جلال (1386 ب) حماسه (پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی)، تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- الخوری الشرتونی اللبنانی، سعید (1889م) اقرب الموارد فی فُصَح العربّیة و الشّوارد، بیروت: مطبعة ‏مرسلی الیسوعیة‎.‎
- داعی‌الاسلام، سیدمحمدعلی (1308) فرهنگ نظام، حیدرآباد دکن [بی‌نا]‎.‎
- دانش، میرزاتقی‌خان (1308) «شرح حال ادیب الممالک»، در ارمغان، س 10، ش 8 و 9، ص 478تا 487.
- رامپوری، غیاث‌الدین محمد بن جلال‌الدین بن شرف‌الدین (1388) غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
- رعدی آذرخشی (1313) «بقای شاهنامه بزرگترین دلیل عظمت آن است»، در مهر، س 2، ش 5 و 6، ص 579تا586‏‎.‎
- الزبیدی، السید محمد المرتضی (بی‌تا) تاج العروس، بنغازی: دارالیبَیا للنشر و التوزیع.
- سپهر، محمدتقی (1351) براهین العجم، با حواشی و تعلیقات جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
- سروری، م‍ح‍م‍دق‍اس‍م‌ب‍ن‌ ح‍اج‍ی‌‌م‍ح‍م‍د ک‍اش‍ان‍ی‌ (1338) مجمع الفرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: علمی.
- شاد، محمدپادشاه (1336) فرهنگ آنندراج، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانۀ خیام.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1352) «انواع ادبی و شعر فارسی»، در خرد و کوشش، س 4، ش 11 و 12، ص 96تا119.
- شمس العلمای گرگانی، حاج محمدحسین (1377) ابدع البدایع، به اهتمام حسین جعفری، تبریز: انتشارات ‏احرار تبریز‎.‎
- شمیسا، سیروس (1394) انواع ادبی، ویراست 4، تهران: میترا.
- صفا، ذبیح‌الله (1389) حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
- صفی‌پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم (1397) منتهَی الأَرب فی لغات العرب، به مقدمه، تصحیح، تعلیق و فهارس علیرضا حاجیان‌نژاد، تهران: سخن.
- طهرانی کاتوزیان، محمدعلی (1311) فرهنگ کاتوزیان، تهران: مطبعۀ علمی.
- عین القضات همدانی (1362) نامه‌های عین القضات همدانی،ج 2، به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران: کتابفروشی منوچهری و کتابفروشی زوار.
- غزالی، محمد بن محمد (1362) مکاتیب فارسی غزالی به نام فضائل الانام من رسائل حجة الاسلام، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران: امیرکبیر.
- غنیمی هلال (1373) ادبیات تطبیقی، ترجمه و تحشیه و تعلیق از سید مرتضی آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران: ‏امیرکبیر‎.‎
- فاضلی، محمد (1369) «حماسه‌سرایی در ادبیات عرب»، مجلۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردسی، ش 3 و 4 (90 و 91)، ص 683تا 709
- فخر ادهم، میرزافتاح‌خان (1310)، فرهنگ ادهمی (انگلیسی به فارسی)، بی‌جا.
- فرزانه، بابک (1392)، «حماسه (در ادبیات عرب)» در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان (1308)، سخن و سخنوران، تهران: مطبعۀ مجلس.
- فلسفی، نصرالله (1322) «شاهنامۀ فردوسی و ایلیاس میروس»، در هزارۀ فردوسی (شامل سخنرانی‌های جمعی از ‏ فضلای ایران و مستشرقین دنیا در کنگرۀ هزارۀ فردوسی)، بی‌جا، بی‌نا، ص 182تا187.
- قربانی زرین، باقر (1393) «الحماسة»، در دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
- قزوینی، محمد (1382) دورۀ کامل بیست مقالۀ قزوینی، به تصحیح عباس اقبال و استاد پورداود، تهران: ‏دنیای کتاب‎.‎
- قواس غزنوی، فخرالدین مبارکشاه (1353) فرهنگ قواس، به اهتمام نذیر احمد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- ‏قیم، عبدالنبی (1387) فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، تهران: فرهنگ معاصر‎.‎
- کاوسی برومند، محمدعلی(بی تا) فرهنگ انگلیسی ـ فارسی، بی‌جا.
- کساب، سلیم و جرجس همّام (1888) الکتور الابریزیة فی متن اللغتین العربیّة و الانکلیزیّة، بیروت: المطبعة الادبیّة.
- کوش سلیل، البادری فیلبوس (1862) قاموس عربی ـ فرنساوی، بیروت: مطبعة المرسلین الیسوعیین.
- موسی، حسین یوسف (1410 ق) الافصاح فی فقه اللغة، ج 1، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏.
- ناطق، م (1307)، «شعر و موسیقی» در ارمغان، س 5، ش 1، 1 فروردین، ص 16تا 21.
- نخجوانی، محمد بن هندوشاه (2535) صحاح الفرس، به اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر ‏کتاب‎.‎
- نفیسی (ناظم الاطبا)، علی‌اکبر (1319) فرنودسار یا فرهنگ نفیسی، ج 2، تهران: شرکت سهامی چاپ رنگین‎.‎
- نفیسی، سعید (1309) فرهنگ فرانسه بفارسی، طهران: کتابخانه و مطبعۀ بروخیم‎.‎
- نوری، منوچهر (1335 ق) فرهنگ منوچهری (لغت کامل فارسی به فرانسه و فرانسه به فارسی)، تهران: ‏بی‌نا‎.‎
- ورهرام، لیلی (1397) مدخل حماسۀ ملی ایران، تهران: فاطمی.
- وهبه، مجدی و کامل المهندس (1979) مُعجم المصطلحات العربیّه فی اللغة و ألادب، بیروت: مکتبة لبنان‎.‎
- هزارۀ فردوسی (شامل سخنرانی‌های جمعی از ‏ فضلای ایران و مستشرقین دنیا در کنگرۀ هزارۀ فردوسی) (1322)، بی‌جا: بی‌نا
- یاسمی، رشید (1322) «اعتقاد فردوسی در باب تقدیر»، در هزارۀ فردوسی (شامل سخنرانی‌های جمعی از ‏فضلای ایران و مستشرقین دنیا در کنگرۀ هزارۀ فردوسی)، بی‌جا: بی‌نا، ص 173تا 178.
- Akber, Ghulam (1934) The New Royal English- Persian Dictionary, 3rd Edition, Allahabad: Ram Narain Lal Publisher and Bookseller.
- Bahramji, Sohrabshaw (1880) The Student’s Persian and English Dictionary, Surat: the Irish Presbyterian Mission Press.
- Bahramji, Sohrabshaw (1892) The Student’s Enlarged English – Persian Dictionary, Surat: the Irish Presbyterian Mission Press.
- Baretto, Joseph (1806) A Dictionary of The Persian and Arabic Languages, Calcutta: Greenway- India Gazette Press.
- De Biberstein Kazimirski (1883) Vocabulaire Français – Persan, Paris: Libraire C، Klincksieck.
- Desmaisons, Jean Jacques Pierre (1809) Dictionnaire Persan – Français, Rome: Typographie Polyglotte de la S. C. de Propagande.
- Bocthor, Ellious (1828) Dictionnaire Français – Arabe, Revu et Augmenté par A, caussin de Perceval, Paris: Firmin Didot père et fils.
- English And Persian School Dictionary (1855) Culcutta: The Culcutta School- Book Socety’s Press.
- Handjéri, Alexander (1840) Dictionnaire Français – Persan, Tome Premier, Moscow: De L’imprimerie de L’université Impérial.
- Hava, F. J. G. (1899) Arabic-English Dictionary for the Use of Students, Beyrut: Catholic Press.
- Johnson, Francis (1852) A Dictionary (Persian, Arabic, and English), London: WM. H. Allen and Co.
- Moutsma, M. H. et al. (edited by) (1927) “Ḥamāsah,” The Encyclopaedia of Islam, Leyden: Late E. J. Brill; London: Luzac& Co.
- Nicolas, J, B, (1885) Dictionnaire Français – Persan, Tome Premier, Paris: Maisonneuve Freres & Ch Leclerc Éditeurs.
- Paul, S. C. (1932) The New Royal Persian – English Dictionary, 3rd Edition, Allahabad: Ram Narain Lal Publisher and Bookseller.
- Pellat, Ch. (1998) “Ḥamāsah (i, Arabic Literature),” in The Encyclopaedia of Islam, Edited by B. Lewis, V. L, Ménage, ch. Pellat and J. Schacht, Leiden: Brill.
- Petit Dictionaire Français- Turk- Italien- Arabe Á l’Usage du college D’Alep et des Autres écoles de la Custodie Franciscaine de terre - sainte, (1880) Jérusalem : Imprimerie des PP, Franciscains.
- Phillot, DC (1914) Colloquial English – Persian Dictionary in The Roman Character, Culcutta: The Buptist Mission Press and Published by The Author.
- Richardson, John (1806) Persian, Arabic and English Dictionary, A New Edition By Charles Wilkins, London: William Bulmer and Co.
- Richardson, John (1810) A Dictionary English, Persian and Arabic, A New Edition, vol. 2, London: William Bilmer and Co.
- Richardson, John (1829) Persian, Arabic and English Dictionary, A New Edition, Conciderably Enlarged by Francis Johnson, London: J. L. Cox.
- Sen, Ramdhun (1841) A Dictionary in Persian and English, 2nd Edition, Culcutta: Bptist Mission Press.
- Steingass, F. (1882) English – Arabic Dictionary for Use of Both Travellers and Students, London: W. H. Allen & Co.
- Steingass, F. (1884) The Students Arabic – English Dictionary, London: W. H. Allen & Co.
- Steingass, F. (1892) A Comprehensive Persian - English Dictionary (Including the Arabic Words and Phrases to Be Met with in Persian Literature), London: Rotledge & Kegan Paul Limited.
- Wortabet, William Thomson (1888) Arabic-English Dictionary, Cairo: Al- Mukhtataf Printing Office.
- Zenker, Jules Théodore (1866) Dictionnaire Turk – Arabe – Persan, Tome Premier, Leipzig: Wilhelm Engelman.
         

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار