نخستین تذکرۀ شاعران هجوگو و آثار نویافتۀ مؤلف آن، مجلس‌آرای فخری هروی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر پسادکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

تذکره‌های شاعران از اصلی‌ترین منابع تاریخ ادبی به شمار می‌روند و آنها را باید صورت اولیۀ تاریخ ادبیات‌ نوین دانست. تاکنون تذکره‌های فراوانی از لحاظ محتوایی اعمّ از عمومی، عصری، قومی، طبقاتی و... تألیف شده‌اند اما مؤلفان این آثار به نوشتن تذکره از لحاظ انواع ادبی توجه چندانی نداشته‌اند. شعر انتقادی، به‌ویژه هجو، یکی از این انواع ادبی مهجور است که میزان اطلاع ما دربارۀ سرایندگان آن نسبت به شاعران مدح‌گو بسیار کمتر است. فخری هروی اولین تذکره‌نویسی است که به‌طور خاص در مجلس‌آرای (تألیف 962-963 ق.) شاعران هجو و شعر آنان را معرفی کرده است. محدودۀ زمانی سرایندگان مذکور در این تذکره از رودکی در قرن چهارم ق. آغاز شده و تا سرایندگان معاصر فخری در قرن‌های 9-10 ق. بدون رعایت ترتیب خاصی ادامه پیدا کرده است. در این مقاله برای نخستین بار و با استناد به اطلاعات نویافته، ابتدا تذکرۀ مهم مجلس‌آرای از لحاظ کتابشناسی و نسخه‌شناسی معرفی و بررسی شده است؛ سپس زمینۀ معرفی آثار بیشتری از فخری فراهم آمده و به آثار مشکوک و منسوب او نیز اشاره شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The First Collection of Biographies (tazkera) of Invective Poets, Majles-Aray of Fakhri Heravi, And the New-found Works of Its Author

نویسنده [English]

  • Hadi Bidaki
. Postdoctoral Researcher of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Collections of biographies of poets (tazkera)s are among the primary sources of literary history, and they should be considered as the first modern form of history of literature. So far, the tazkeras mainly have classified the poets regarding their social class or in contemporary, general, ethnic, and other categories. But authors have not paid much attention to compiling tazkeras regarding the literary genres of the works of the poets. Critical poetry, especially invective, is an abandoned genre, and we know much less about its poets than poets of praise. Fakhri Heravi is the first author of tazkeras of invective poets, specifically by compiling Majles-Aray in 962-963 AH/ 1555-1556. In Majles-Aray, the poets, from Rudaki (4th AH/ 10th century) to contemporary poets with Fakhri (9-10 AH/ 15-16 centuries), are mentioned without a specific order. In this article, for the first time, citing newly discovered information, the significant tazkera of Majles-Aray is introduced and studied in terms of bibliography and codicology; afterward, more works of Fakhri and the works attributed to him are mentioned.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tazkera
  • biographies of poets
  • invective poets
  • Majles-Aray
  • Fakhri Heravi
استادی، رضا (1357) فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی آیةالله‌العظمی آقای گلپایگانی، ج 2، قم: [بی‌نا].
الهی همدانی، میر عمادالدین محمود (ف. 1063 ق.) خزینۀ گنج، برلین: کتابخانۀ دولتی، شمارۀ نسخه Sprenger.323، [نسخۀ خطی] تألیف قبل از 1063 ق.
امیر علی‌شیر نوایی، علی‌شیر بن کیچکنه (1363) لطایف‌نامه: ترجمۀ مجالس‌النفایس امیر علی‌شیر نوایی، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران: کتاب‌فروشی منوچهری.
امیر علی‌شیر نوایی، علی‌شیر بن کیچکنه (1398) لطایف‌نامه: ترجمۀ مجالس‌النفایس امیر علی‌شیر نوایی، تصحیح و تحقیق هادی بیدکی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری سخن.
اوحدی بلیانی، تقی‌الدین محمد بن محمد (1389) عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین، به تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخر احمد، ج 5، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
تسبیحی، محمدحسین (1384) فهرست الفبایی نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1941) کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج 1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
دانش‌پژوه و دیگران (1369) فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملی ملک، ج 8، تهران: چاپخانۀ بهمن.
درایتی، مصطفی (1391) فهرستگان نسخه‌های خطی ایران: فنخا، ج 30، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
راشدی، حسام‌الدین (1350) «فخری هروی و سه اثر از او»، ترجمۀ محمد ظفر، جستارهای ادبی دانشگاه فردوسی مشهد، ش 26، ص 421تا508.
رزمجو، حسین (1382) انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
صدرایی خویی، علی و ابوالفضل حافظیان بابلی (1388) فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی آیةالله گلپایگانی (قم)، به کوشش و ویرایش مصطفی درایتی، ج 2، تهران، مشهد: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و مؤسسۀ فرهنگی- پژوهشی الجواد.
صدیقی، مخدوم سلیم‌الله (2006) خزینةالمخطوطات، ج 1، جام‌شورو: سندی ادبی بورد.
فتوحی رودمعجنی، محمود (1387) نظریۀ تاریخ ادبیات با بررسی انتقادی تاریخ ادبیات‌نگاری در ایران، تهران: سخن.
فخری هروی، سلطان­محمد بن امیری (1968) تذکرۀ روضةالسلاطین و جواهرالعجایب مع دیوان فخری هروی، به تصحیح حسام­الدین راشدی، حیدرآباد: سندی ادبی بورد.
فخری هروی، سلطان‌محمد بن امیری (ز. 970 ق. «الف») مجلس‌آرای، قم: کتابخانۀ عمومی آیةالله گلپایگانی، شمارۀ 4956-46/ 25، [نسخۀ خطی] تألیف 962-963 ق. کتابت قرن 11 ق.
فخری هروی، سلطان‌محمد بن امیری (ز. 970 ق. «ب») هفت‌کشور، تهران: کتابخانۀ ملی، شمارۀ نسخه 24993، [نسخۀ خطی] تألیف 928 ق. به قبل، کتابت 1042 ق.
فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ عمومی هردیال- دهلی (1377) دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی اسلامی ایران.
فهرستگان نسخ خطی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، وبسایت تخصصی (آخرین بازنگری 1 آذر 1400) https://www.scripts.nlai.ir
کتابخانه و موزۀ ملی ملک، وبسایت تخصصی (آخرین بازنگری 1 آذر 1400) https://www.malekmuseum.org/
گلچین معانی، احمد (1350) تاریخ تذکره‌های فارسی، ج 1، تهران: دانشگاه تهران.
منزوی، احمد (1351) فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج 4، تهران: مؤسسۀ فرهنگی منطقه‌ای.
منزوی، احمد (1386، 1390) فهرستوارۀ کتاب‌های فارسی، ج 3 و 11، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
موجانی، سیّد علی و امریزدان علی‌مردان (1376) فهرست نسخ خطّی فارسی انستیتوی آثار خطّی تاجیکستان، ج 1، تهران: وزارت امور خاورجه.
مولوی عبدالمقتدر، خان‌بهادر (1925) فهرست نسخ خطی فارسی اورینتل پبلک لائبریری بانکیپور مسمّی به مرآةالعلوم، ج 1، پتنا: کتابخانۀ خدابخش- بانکیپور.
واله داغستانی، علی‌قلی بن محمدعلی (1391) ریاض‌الشعرا، به اهتمام ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، ج 2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Maulavi Abdul Moqtadir, Khan Bahadur (1927) Catalogue of Arabic and Persian Manuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore. Vol. XI. Patna: The Superintendent Government Printing Hihar and Orissa.