مقالۀ حاضر به بررسی و مقایسۀ طنزِ شاعران جامعه‌گرا و شاعران صوفی در بازۀ زمانی قرن ششم تا هشتم می‌پردازد تا نشان دهد گرایش‌های فکری متفاوت تا چه میزان در ظهور نوع خاصی از طنز موثّر هستند. شاخصه‌های مورد ارزیابی به سه جنبۀ شخصیت‌پردازی، شگردهای طنز و اهداف طنز، تقلیل یافت. با تجزیه و تحلیل این داده‌ها، به نظر می‌رسد طنز شاعران جامعه‌گرا که اندیشۀ آن‌ها بیشتر با جنبه‌های واقع‌گرایی منطبق است، از لحاظ زبان و بیان، شگردها، اهداف و محتوا، نمودی برون‌گرایانه دارد؛ طنزی که حاصل خلاقیت زبانی است و در روساخت اثر خود را نشان می‌دهد. در مقابل، شاعران صوفی مسلک که دیدی عرفانی داشتند، اهداف و محتوای طنز آن‌ها متناسب با افکارشان، جلوه‌ای درون‌گرایانه به خود گرفت؛ مطابق همین، طنز شاعران جامعه‌گرا در پناه بلاغت به ظهور رسید و در بستر طنز زبان‌محوری جریان پیدا کرد، در حالی که طنز شاعران صوفی همانند احوالات درونی آنان در ساختار نفوذ کرد و زمینۀ شکل‌گیری طنز ساختاری را فراهم آورد.
)