منشآت‌نویسان صاحب سبک در ادبیات دیوانی ایران (بازگشت ادبی تا عصر ناصری)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دوره دکتری زبانو ادبیات فارسی دانشگاه شهر کرد

2 استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد

3 استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد

چکیده

از دیرینه­ ایام، دیوان رسائل در شمار مهم­ترین دواوین سلسله­ های حاکم در ایران بوده و همواره، مُنشات­ نویس جایگاهی معتبر و مقامی ارزشمند را در میان درباریان داشته است. دبیران و کاتبان که معمولاً به پشتوانه خانواده ­های صاحب فضل و ادب وارد تشکیلات دیوانسالاری می­ شدند و به یاری کیاست خویش مراتب ترقی را می ­پیمودند، عاقبت مسئولیت خطیر انشای مکاتباتی را بدست می­ آوردند که سرنوشت مملکت را تعیین می­ کرد. اغلب، ترسل ­نویسانی «مُنشی­ خاصۀ دیوان اعلی» می ­شدند که از دانش نویسندگی، علوم ادبیه و هنر خوشنویسی توأمان برخوردار بوده و در نگارش فرمان­ نویسی و عریضه­ خوانی مهارت ویژه داشته باشند. از قرن ششم هجری، در میان صاحبان قلم که در دارالإنشا اشتغال داشتند، فرهیختگانی به دُستورنامه ­نویسی و منشآت ­نگاری روی آوردند. دُستورنامه یا دَستور دبیری حاوی قواعد و موازین مرسوم و متداولِ انشا­نویسی و منشآت هم به سوادنامه­ های سلطانی- دیوانی و اخوانی اطلاق می ­شد. از این روی منشآت­ نویسان دیوانسالار با تدوین سندنوشته­ های منثور توانستند مختصات تغییرات زبانی و تحولات ساختاری نثر فارسی را با گذر زمان امکان پذیر سازند و اطلاعات دقیقی از انواع نوشتار و واژگان کاربردی و ناشناخته را ارائه نمایند. پژوهش حاضر، به واکاوی منشآت ­نویسانی پرداخته که از دوره زندیه تا میانه عصر ناصرالدین ­شاه قاجار، نثر دبیری و دیوانی را تعالی بخشیده ­اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iran's Influential Correspondence Writers in Court Literature )Literary Return to the Nasser Al-Din Shah's Era(

نویسنده [English]

  • mohsen roustaei 1
1 National Library & Archives of I.R of Iran
چکیده [English]

During the period of literary return, the epistemology of the secretary and the teachings of epistemology writing flourished, and abiding works emerged in the form of social-court literature. Understanding the concept of epistemology writing and the introduction of stylistic epistemology writers in Iranian court literature is one of the main objectives of this study, which is revealed through biographies, literary status and stylistic and individual characteristics. This article is descriptive-analytical and where necessary, discusses practical definitions, types of correspondence, epistemology writers (stylist), etc. In order to match the title and content of this article with a historical and literary perspective, we have used all available sources and references, epistemology books, court documents and correspondences. One of the main findings of this study is the causes and factors that have influenced the stylistic characteristics of epistemology writers during Zand and Qajar dynasties. Literary device mastery, gaining posts in state (court), thinkers’ appraisal on their style and following orders on correspondence formats are factors that influenced their particular writing style. Another result of this article is the association with the genre of court literature, in which epistemology writing and epistemology writers can make a significant contribution to the evolution of scribe's prose and social and court lexicography.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Court Literature
  • Literary Return
  • Persian Prose
  • correspondence and correspondence writing
  • Dostur Naame
  1. - آذربیگدلی، لطفعلی بیک. (1337). آتشکدۀ آذر. ج اول. با مقدمه و فهرست و تعلیقات: سید جعفر شهیدی. تهران: نشر کتاب.
  2. - آرین پور، یحیی. (1372). از صبا تا نیما: تاریخ 150 سال ادب فارسی. 2ج. چاپ پنجم. تهران: زوار.
  3. - استرآبادی، محمدمهدی بن محمدنصیر. (تاریخ کتابت: قرن 12ق.). منشآت= انشاءالدرر (نسخه خطی). کاتب: عبدالحفیظ کرمانی. نام فایل: Pdf.29-00073. شماره بازیابی: 15255. بخش نسخِ خطی دیجیتال. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  4. - استرآبادی، میرزا مهدی خان،. (1377). جهانگشای نادری. چاپ اول. به اهتمام: سید عبدالله انوار. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  5. - استعلامی، محمد. (2536). بررسی ادبیات امروز ایران. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.
  6. - اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا. (1370). اکسیرالتواریخ. به اهتمام جمشید کیانفر. تهران: ویسمن.
  7. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1367). تاریخ منتظم ناصری. 3 ج. به تصحیح: دکتر محمداسماعیل رضوانی. تهران: دنیای کتاب.
  8. - اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1357). صدرالتواریخ. به کوشش: محمد مشیری. تهران: روزبهان.
  9. - امین، سیدحسن. (1384). ادبیات معاصر ایران. تهران: دایره المعارف ایرانشناسی.
  10. - انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن. 8 جلد. تهران: سخن.
  11. - بامداد، مهدی. (1371). شرح رجال ایران در قرون 12، 13 و 14. تهران: زوار.
  12. - بهار، محمدتقی. (1386). سبک شناسی، یا، تاریخ تطور نثر فارسی. 3 ج. چاپ نهم. تهران: امیرکبیر.
  13. - بیگدلی، غلامحسین. (1374). تاریخ بیگدلی شاملو. ج سوم. چاپ سوم. تهران: آفرینش.
  14. - تجربه کار، بانو نصرت. (1350). سبک شعر در عصر قاجاریه. تهران: توس.
  15. - حسینی فسایی، حسن. (1382). فارسنامه ناصری. 2 ج. تصحیح و تحشیه: منصور رستگار فسایی. چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
  16. - دریاگشت، محمدرسول. (1377). قائم مقام نامه. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  17. - دهخدا، علی اکبر. (1377). لغتنامه. 15ج. چاپ دوم از دوره جدید. زیرنظر: دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.
  18. - دیوان بیگی شیرازی، سید احمد. (1364). حَدیقه الشعرا: در شرح حال و آثار شاعران و عارفان و صوفیان و هنرمندان و دانشمندان دورۀ قاجاریه از سال 1200 تا 1300 هجری قمری. 3 جلد. با تصحیح و تکمیل و تحشیه: عبدالحسین نوایی. تهران: زرین.
  19. - رستگار فسایی، منصور. (1396). انواع نثر فارسی. چاپ هفتم. تهران: سمت.
  20. - زرین کوب، عبدالحسین. (1361). نقد ادبی. 2 ج. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
  21. - سادات حکیم سلمانی اصفهانی. نسب نامه (نسخه خطی). ش: 20476. تهران: کتابخانه ملی ایران.
  22. - سلطانی، محسن میرزا، (1328ق./ 1288ش.)، منشآت محسن میرزا، گردآورنده: اسدالله بن الشیخ ابی القاسم الجابری الانصاری المدعو به امین‌الواعظین، اقدام در تصحیح و مقابله: شیخ احمد شیرازی؛ کاتب: حسین خوئی، طهران: به سعی و اهتمام شیخ احمد تاجر کتابفروش، شماره ثبت: 239832، دسترسی و محل الکترونیکی: Pdf.24-04696، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  23. - سلیمی مزینانی، علی. (1389). فرهنگ القاب در تاریخ معاصر ایران. مشهد: آشنا.
  24. - شمیسا، سیروس. (1396). تاریخ تطور نثر فارسی. تهران: سمت.
  25. - شهاوری شیرازی (/ الشریف شیرازی)، میرزا عبدالکریم بن علیرضا. (1365). تاریخ زندیه (جاشینان کریمخان زند). مقدمه و تصحیح: پروفسور ارنست بئیر. ترجمه و مقدمه: دکتر غلامرضا ورهرام. تهران: گستره.
  26. - شیرازی، میرزا فضل الله (متخلص به خاوری). (1380). تاریخ ذوالقرنین. 2 ج. چاپ اول. تصحیح و تحقیق: ناصر افشار فر. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  27. - صفا، ذبیح الله. (1378). تاریخ ادبیات در ایران. 8 جلد. تهران: فردوس.
  28. - صفایی، ابراهیم. (بی تا). نهضت ادبی ایران در عصر قاجار. تهران: از نشریات کتابفروشی ابن سینا.
  29. - عباسی، محمد. (1336). منشآت قائم مقام با مقدّمه و تصحیحات و تنظیم فهارس و فرهنگ. تهران: انتشارات شرق.
  30. - عبدالکریم. (آبان 1322). در رکاب نادرشاه یا سفرنامه عبدالکریم. ترجمه: محمود هدایت. تهران: چاپخانه سپهر.
  31. - علامیر، محمود. (1367). خاطرات احتشام السلطنه. به کوشش و تحشیه: سید محمدمهدی موسوی. تهران: زوار.
  32. - علی آبادی، محمدتقی بن زکی (درگذشت:1256ق.). کلام الملوک (نسخه خطی). شناسه کد کتاب: 818148. محل نگهداری: کتابخانه و اسناد دیجیتال. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  33. - قائم مقامی، جهانگیر. (1350). مقدمه ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انجمن آثار ملی.
  34. - قرآن کریم.
  35. - کریم زاده تبریزی، محمدعلی. (1385). مهرها، طغراها و فرمانهای پادشاهان ایران. انگلستان: لندن نوروز.
  36. - کلهر، محمدرضا بن محمدرحیم. مخزن الإنشا. به اهتمام: ابوالقاسم محمدصادق الحسینی الخوان. شناسه کد کتاب: 10633190. محل نگهداری: کتابخانه و اسناد دیجیتال. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  37. - گنجینه میرزا عبدالوهاب (منتخب – ویرایشی). مصححین: عبدالباقی طبیب- میرزا عبدالله طبیب. کاتب: علی اصغر تفرشی. اهداکننده: عبدالله بهسرشتی. شناسه کد کتاب: 1524614. محل نگهداری: کتابخانه و اسناد دیجیتال. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  38. - لنگرودی، محمدشمس. (1372). مکتب بازگشت بررسی شعر دوره های افشاریه، زندیه و قاجاریه. تهران: مؤلف.
  39. - مجموعه (میرزا صادق وقایع نگار، شیخ صنعان و...) (نسخه خطی). شناسه کد کتاب: 1078977. محل نگهداری: کتابخانه و اسناد دیجیتال. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  40. - محبتی، مهدی. (1390). از معنا تا صورت. 2 ج. تهران: سخن.
  41. - مدرس، میرزا محمدعلی. (بی تا). ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین با لکنیة او اللقب یا کنی و القاب. مشتمل بر ترجمه حال فقها و حکما و عرفا و ادبا و اطبا و فضلا و شعرای بزرگ اسلامی که با لقب و کنیه اشتهار دارند. 8 جلد. تبریز: شفق.
  42. - مروی، محمدکاظم. (1364). عالم آرای نادری. 3 ج. تصحیح، مقدمه و حواشی و... : محمدامین ریاحی. همراه با مقدمۀ میکلوخو ماکلای خاورشناس روس. به ترجمۀ: عنایت الله رضا. تهران: زوار.
  43. - مستوفی، عبدالله. (1384). شرح زندگانی من. 3 ج. تهرا: زوار.
  44. - مفتون دنبلی، عبدالرزاق. (1349 و 1350). تجربه الأحرار و تسلیه الأبرار. 2ج. به تصحیح و تحشیه: حسن قاضی طباطبایی. تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
  45. - موسوی اصفهانی، محمدصادق. (1363). تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه. تهران: اقبال.
  46. - نادرمیرزا قاجار، (1393). تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز. به کوشش: غلامرضا طباطبایی مجد. تبریز: آیدین: یانار.
  47. - نائینی، محمدجعفر بن محمدحسین (متخلص به طرب). (1353). جامع جعفری. به کوشش: ایرج افشار. تهران: انجمن آثار ملی.
  48. - نائینی منشی باشی، میرزا محمد (متخلص به فروغ، پسر ابوالحسن شریف نائینی). (قرن سیزدهم). سفینه الإنشا (نسخه خطی). کاتب: اسدالله خان منشی نائینی. نام فایل: Pdf: 02-02165. شماره بازیابی: 1116س. محل نگهداری: بخش نسخِ خطی دیجیتال. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  49. - نائینی، میرزا اسدالله. (1377). سفینه الفرامین (سفینه الإنشا). به اهتمام: محمد گلبن. خرم آباد: پیغام.
  50. - نائینی، میرزا اسدالله. سینه الاشاآ (عنوان صحیح: سفینه الانشا) (نسخه خطی). شناسه کد کتاب: 814237. محل نگهداری: کتابخانه و اسناد دیجیتال. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  51. - نائینی، محمدعلی (متولد: 1174- درگذشت: 1261ق.). سفینه الانشاء (نسخه خطی). شماره ثبت اموال: 3843. تهران: کتابخانه ملک.
  52. - نشاط اسپهانی، عبدالوهاب. (1388). دیوان شعر. به کوشش: حسین آذران. تهران: امیرکبیر.
  53. - نشاط اصفهانی، عبدالوهاب. (1379). دیوان شعر. مقابله و تصحیح و مقدمه از: حسین نخعی. تهران: نگاه.
  54. - نفیسی (ناظم الاطبا)، علی اکبر. (1355). فرهنگ نفیسی. 5 ج. تهران: کتابفروشی خیام.
  55. - نوایی، عبدالحسین. (1363). اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1105 تا 1135ق. همراه با یادداشتهای تفصیلی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  56. - نوایی، عبدالحسین. (1368). نادرشاه و بازماندگانش. تهران: زرین.
  57. - واله داغستانی، علیقلی بن محمدعلی. (1384). تذکره ریاض الشعراء. 4 ج. مقدمه، تصحیح و تحقیق: محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.
  58. - هاجری، سیّد ضیاءالدین. (1381). فرهنگنامه. 2 ج. تهران: به آفرین.
  59. - هدایت، رضاقلی میرزا. (1373). فهرس التواریخ. به تصحیح و تحشیه: عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  60. مقالات
  61. - صفایی ملایری، ابراهیم. (1337)، صاحب دیوان علی آبادی. ارمغان. 27 (1): صص 2-6.
  62. - فلامرزی، فاطمه، (تابستان 1395). بررسی تاریخنگاری و تاریخنگری نامی اصفهانی در تاریخ گیتی گشا. فصلنامه پارسه، 16 (27): 133-146.
  63. - قائم مقامی، جهانگیر. (خرداد- تیر 1349). تحقیقی درباره شغل و وظیفۀ منشی الممالکی. مجلۀ بررسی های تاریخی. 5 (2): 183-208.
  64. - ویلم فلور. (1384). تاریخچۀ وزارت امور خارجۀ ایران. برگردان: جواد کریمی. فصلنامه تاریخ روابط خارجی.