تأثیر ترکیب بندِ محتشم کاشانی بر گسترش ادبیات شیعی در جغرافیای آذربایجان و اران

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 عضو هیات علمی دانشگاه تبریز

چکیده

هدف نوشتار حاضر؛ بررسی این مساله است که جایگاه ترکیب­بند محتشم کاشانی در هویت شیعه چه بوده و چه تاثیری در بسط هویت فرهنگی تشیع در جغرافیای آذربایجان و آران داشته است؟روش؛ در این پژوهش ضمن کاربست روش تحلیلی به بررسی اسناد و نسخ تاریخی جهت تبیین مساله پرداخته شده است.یافته­ها؛  دستاورد بحث نشان می­دهد که ادبیات فارسی ضمن اتخاذ قالب بیانی و زبانی خاص(مداحی و روضه خوانی) به عنوان رسانه­ مهم فرهنگی­ جهت تبلیغ و ترویج آموزه­های دینی- مذهبی توانست از هیجان اجتماعی نیز برای توسعه جغرافیای نفوذ و نشر خود بهره گیرد. به گونه­ای که ترکیب بند محتشم کاشانی به سرعت به عنوان نماد هویت دینی- مذهبی در جغرافیای در آذربایجان و آران از جایگاه ویژه­ای در جامعه برخوردار شد و نقش مهمی در ترویج و تبلیغ تشیع در قلمرو ایران فرهنگی ایفا کرد.نتیجه­ گیری؛ استفاده عمومی از این متن در مجالس سوگواری، نقش آن بر کتیبه های مساجد و تکایا، ترجمه آن به آذری از جلوه­های مشهودی است که به عمومی شدن و بسط جغرافیایی این متن شیعی انجامیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

تأثیر ترکیب بندِ محتشم کاشانی بر گسترش ادبیات شیعی

نویسندگان [English]

  • mohammad amir ahmadzadeh 1
  • رحیم نیکبخت میرکوهی 2
1 پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
2 عضو هیات علمی دانشگاه تبریز
چکیده [English]

هدف نوشتار حاضر؛ بررسی این مساله است که جایگاه ترکیب‌بند محتشم کاشانی در هویت شیعه چه بوده و چه تاثیری در بسط هویت فرهنگی تشیع در جغرافیای آذربایجان و آران داشته است؟
روش؛ در این پژوهش ضمن کاربست روش تحلیلی به بررسی اسناد و نسخ تاریخی جهت تبیین مساله پرداخته شده است.
یافته‌ها؛ دستاورد بحث نشان می‌دهد که ادبیات فارسی ضمن اتخاذ قالب بیانی و زبانی خاص(مداحی و روضه خوانی) به عنوان رسانه‌ مهم فرهنگی‌ جهت تبلیغ و ترویج آموزه‌های دینی- مذهبی توانست از هیجان اجتماعی نیز برای توسعه جغرافیای نفوذ و نشر خود بهره گیرد. به گونه-ای که ترکیب بند محتشم کاشانی به سرعت به عنوان نماد هویت دینی- مذهبی در جغرافیای در آذربایجان و آران از جایگاه ویژه‌ای در جامعه برخوردار شد و نقش مهمی در ترویج و تبلیغ تشیع در قلمرو ایران فرهنگی ایفا کرد.
نتیجه‌گیری؛ استفاده عمومی از این متن در مجالس سوگواری، نقش آن بر کتیبه های مساجد و تکایا، ترجمه آن به آذری از جلوه‌های مشهودی است که به عمومی شدن و بسط جغرافیایی این متن شیعی انجامیده است.

کلیدواژه‌ها [English]

  • محتشم کاشانی
  • ادبیات شیعی
  • آذربایجان
  • اران
-    آئینه‌وند، صادق (1359). ادبیات انقلاب در شیعه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، جلد اوّل.
-    آشوب آشتیانی (1311 قمری). چند بند در مرثیه و مصائب امام حسین (ع)، تبریز، چاپ سنگی، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
-    احمدی بیرجندی، محمود (1385). ارمغان شعر شیعه در رثای ائمه اطهار، گزیده‌‌ای از سرودهای محمود احمدی بیرجندی، با دیباچه‌‌ای پیرامون تشیع در شعر پارسی به کوشش دکتر حمید احمدی، تهران، میزان.
-    اسرار تبریزی، (1299 هجری قمری). حدیقه الشعرا، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 9174؛ و نیز نسخه موجود در کتابخانه مرکزی تبریز از مجموعه مرحوم نخجوانی.
-    اشراق مراغه‌‌ای، میر عبدالفتاح (1391). دیوان مدایح و مراثی، تحقیق و تألیف رحیم نیکبخت، حسن صفیاری، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
-    افسری کرمانی، عبدالرضا (1371). نگرشی به مرثیه‌سرایی در ایران، تهران، انتشارات اطلاعات.
-    برقی خویی، دیوان، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، نسخه شماره 13475.
-    بلوکباشی، علی (1383). تعزیه‌خوانی، حدیث قدسی مصائب در نمایش آیینی، تهران، امیرکبیر.
-    تاثیر تبریزی، محسن (1373). دیوان، تصحیح امین پاشا اجلالی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
-    تربیت، محمد علی (1314). دانشمندان آذربایجان، تهران، بی نا.
-    تسوجی ملاعلی اشرف (1395) شعله: مجموعه اشعار مرحوم آخوند ملاعلی اشرف تسوجی، به کوشش علی اشرف تسوجی، عمیدی. تبریز.
-    جعفریان، رسول (1383). «تجلی تفاوت‌‌های قومی– مذهبی در هویت ملی» گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران، گردآوری و تدوین داود میرمحمدی، تهران، انتشارات تمدن ایرانی.
-    جعفریان، رسول (1385) تاریخ تشیع در ایران، از آغاز تا طلوع دولت صفوی، قم، انتشارات انصاریان
-    حاجیانی، ابراهیم (1384). «تحلیل جامعه‌شناختی هویت ملی در ایران طرح چند فرضیه» درآمدی بر فرهنگ و هویت ایرانی، به کوشش مریم جلال صنیع، تهران انتشارات تمدن ایرانی.
-    حقیر خویی (1338). در بی نظیر یا دیوان حقیر خویی، تبریز، کتابفروشی و چاپخانه مصباحی.
-    درگاهی، حسین، انواری، محمدجواد، طالعی، عبدالحسین (1388). شورش در خلق عالم سیری در ترکیب‌بند محتشم کاشانی و استقبال‌‌های آن در رثای سیدالشهدا علیه‌السلام، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
-    دوستی، حسین (1394). ادبیات مرثیه در ارسباران، تهران سفیر اردهال.
-    دیوان شکوهی مراغه‌ای (1391). به کوشش مجتبی زادصادق گنجینه گذشتگان، (جلد 33)، تبریز، منشور تبریز.
-    رضایی، محمد (1384). تاریخ تشیع در آذربایجان، قم، موسسه شیعه شناسی.
-    رویمر و دیگران (1387). تاریخ ایران دوره صفویه؛ پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران، جامی.
-    ریاحی خویی، محمدامین (1378). تاریخ خوی (سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی شهرهای ایران طی قرون)، تهران طرح نو، چاپ دوم.
-    زادصادق، مجتبی، (1392). مشاهیر ادب (شرح‌حال، تصاویر و اشعاری از علمان دینی شمال غرب کشور)، تبریز، منشور تبریز.
-    زریّن‌‌کوب، عبدالحسین (1363). سیری شعر فارسی، تهران، نوین.
-    سید امامی، کاووس (1373). «نقش زبان و ادبیات فارسی در شکل‌‌گیری هویت ملی» گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران، گردآوری و تدوین داود میرمحمدی، تهران، انتشارات تمدن ایرانی.
-    شعاعی دربندی (1386). دیوان کامل شعاعی دربندی، به کوشش یعقوب پیری، تهران، انتشارات پیری.
-    شعردوست، علی‌‌اصغر (1374). آموزش زبان فارسی در جمهوری آذربایجان، تهران، شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی شکراللهی طالقانی، احسان الله (1387) هشت‌بهشت از هفت بند کاشی، پیام بهارستان، دوره دوم، ش 1 و 2 پاییز و زمستان.
-    شکوهی مراغه‌‌ای (1393). سیصد بند در مرثیه، سرودۀ حاج میرزا مهدی شکوهی، تصحیح و ویراست یوسف بیگ باباپور، مسعود غلامیه، با مقدمه رحیم نیکبخت، به اهتمام دکتر جلال جلال شکوهی، تهران، سفیر اردهال.
-    صدری، منیژه (1387). «سفینه تبریز و رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران» نقش آذربایجان در تحکیم هویت ایران، تهران، وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری.
-    صفا، ذبیح‌الله (1369). حماسه‌سرایی در ایران از قدیمی‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری، تهران، انتشارات امیرکبیر.
-    صفت‌گل، منصور (1381). ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی: (تاریخ تحولات دینی ایران در سده‌های دم تا دوازدهم هجری قمری‌)، تهران، رسا.
-    عادل اوف (1380) فهرست نسخه‌های خطی فارسی در انستیتو نسخ خطی آکادمی علوم جمهوری آذربایجان (فهرست نامگو)/ به کوشش محمد عادل‌اف‬‏؛ ترجمه و تهیه فهرست. محسن نقی‌یف... [و دیگران] ت‍ه‍ران‌‬‏: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد‬، ۱۳۸۰‏.
-    عقل‌‌مند، پرویز (1385). مشاهیر علمی و فرهنگی آذربایجان غربی، تهران، قصیده‌سرا.
-    عندلیب کاشانی (بی تا). دیوان عندلیب کاشانی، تهران، کتابفروشی فروغی.
-    فتح‌‌الهی، محمد علی (1391). شکل‌‌گیری ملیت ایرانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-    فضولی بغدادی، ملامحمد، حدیقه السعدا، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
-    فنای زنوزی (1379). دی‍وان‌ ف‍ن‍ا مراثی‌۶۰۰ بند اشعار جانسوز واقعه جانگداز، به انضمام رباعیات عبدالرسول زنوزی خویی متخلص به فنا؛ تحقیق و تصحیح علی صدرایی خویی؛ علی افراسیابی نهاوندی، تهران، شفا.
-    قبادی، حسینعلی (1389). ادبیات فارسی، انقلاب اسلامی و هویت ایرانی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، جهاد دانشگاهی.
-    قمری دربندی (1327 ق). کنز المصائب، استانبول (تجدید چاپ شده در نجف).
-    کاشی، حسن (1388). دیوان، به کوشش عباس رستاخیز، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
-    کلیات دیوان فضولی (بی تا). چاپ سربی، تبریز.
-    کلیات ضیایی (1346) تهران، اقبال.
-    کلیات محتشم‌‌کاشانی (1381). تصحیح مصطفی فیض کاشانی، تهران، سوره مهر.
-    کوهی کرمانی، حسین (1333). سوگواری‌های ادبی در ایران، سوگواری‌های ملی و سوگواری‌های مذهبی، تهران، کانون معرفت.
-    گنجینه گذشتگان (1392). اشعار مرحومین جودی تبریزی و راثی تبریزی، به کوشش مجتبی زاد صادق، تبریز، منشور، ج 39.
-    مایل افشار، نسخه خطی، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
-    محتشم کاشانی، علی بن احمد (1391). ترکیب‌بند محتشم کاشانی در رثای شهدای کربلا ، ت‍ه‍ران، موسسه انتشاراتی روزنامه ایران.
-    مجتهدی، مهدی (1327). رجال آذربایجان در عصر مشروطه، تهران، مؤلف.
-    محدثی خراسانی، زهرا (1388). شعر آیینی و تأثیر انقلاب اسلامی بر آن، تهران، مجمع فرهنگی عاشورا.
-    محلاتی، امینه (1390). تشیع و ولای اهل بیت (ع) در ادب قدیم فارسی (جنگ عبدالکریم مداح مورخ 849)، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
-    محمدزاده، مرضیه (1389). عاشورا در شعر معاصر و فرهنگ عامه، تهران مجتمع فرهنگی عاشورا.
-    محمود میرزا قاجار (1346). سفینه محمود، ج2 به تصحیح و تحشیه دکتر خیامپور، تبریز، موسسه تاریخ و فرهنگ ایران، دانشگاه تبریز.
-    مسکوب، شاهرخ (1373). هویت ایرانی و زبان فارسی، تهران، باغ آینه.
-    مشکوۀ تبریزی، کلیات دیوان مدایح و مراثی مشکوۀ تبریزی، نسخه خطی نزد خاندان شاعر.
-    مطهری، مرتضی (1359). خدمات متقابل اسلام و ایران، قم، انتشارات صدرا.
-    معین، محمّد (1371). فرهنگ فارسی معین، ج 3، تهران، انتشارات امیرکبیر.
-    نصری، قدیر (1387). مبانی هویت ایرانی، تهران، انتشارات تمدن ایرانی.
-    نقیب، محمدمسعود (1379). خلخال و مشاهیر آن ، تبریز، مهد آزادی.
-    نیّر تبریزی (1388). دیوان؛ گزارش عاشقانه وقایع کربلا، مقدمه تصحیح و تعلیقات دکتر بهروز ثروتیان، تهران، چاپ و نشر بین‌الملل.
-    نیکبخت، رحیم، امیر نیکبخت (1392). مدایح و مراثی مشکوۀ تبریزی، تبریز، ایران شناخت.
-    نیکبخت، رحیم (1387). نقش آذربایجان در تحکیم هویت ایران، تهران، وزارت علوم و تحقیقات و فن‌آوری.
-    نیکبخت، رحیم (1393). آذربایجان و هویت ملی، تبریز، ایران شناخت.
-    وایقانی، صادق (1397) دانشنامه ارونق و انزاب، ج 2، تهران، سفیر اردهال.
-    هندی، سعید (1388). هفت‌‌بند هفتادبند، هفت بند حسین کاشی و مجموعه سیزده هفت بند و یک تخمیس و تضمین به اقتفای آن، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.