نصیحت‌نامه‌ی امیرخسرو دهلوی در دیباچه‌ی مثنوی دِوَل‌رانی و خضرخان
امیرحسین دولتشاهی, سید مهدی نوریان
چکیده
مثنوی دِوَل‌رانی و خضرخان شرح عشق خضرخان خلجی به دیولدی یا دولرانی است که امیرخسرو دهلوی (651 تا 725 ه. ق.) آن را در سال 715 هجری قمری سروده است. امیرخسرو در بخشی از دیباچه‌ی این مثنوی، اندرزنامه‌یی خطاب به سلطانِ مقتدر عصر، علاءالدین محمد خلجی، سروده که ویژگی مهم آن، صراحت لهجه و بی‌پروایی شاعر در نصیحت‌گویی سلطان است. هدف مقاله‌ی حاضر نیز این بوده که با معرفی این اندرزنامه و بررسی چگونگی طرح مباحث گوناگونِ آمرانه و ناهیانه‌ی آن، دلایل صراحت لهجه‌ی شاعر در وعظ سلطان را واکاوی کند. بدین منظور، پس از آنکه با بهره‌گیری از کتب تاریخ هند به معرفی و شناسایی شخصیت مقتدر و سخت‌دل سلطان علاءالدین محمد خلجی پرداخته شده است، با بررسی متن نصیحت‌نامه و همچنین ویژگی‌های شخصیتی شاعر که در منابع گوناگون آمده، این نتیجه حاصل شده که می‌توان دلایل حق‌گویی صریح و بی‌باکانه‌ی امیرخسرو در این اندرزنامه‌ی گاه عتاب‌آمیز را در بهره‌مندی وی از زهد و عرفان، نزدیکی‌اش به حضرت نظام‌الدین اولیا (عارف بزرگ آن عهد)، برخورداری او از جایگاهی والا در دربار سلطان علاءالدین و نیز تأثیرپذیری‌اش از مواعظ سنایی جست‌وجو کرد.
واژگان کلیدی
واژگان کلیدی: امیرخسرو دهلوی- دولرانی و خضرخان- سلطان علاءالدین خلجی- نصیحت‌نامه- دیباچه
منابع و مآخذ مقاله
- قرآن کریم، ترجمه‌ی ابوالفضل بهرام‌پور، قم: آوای قرآن، بی‌تا.
- ابتهاج، هوشنگ. (1383). سیاه مشق. تهران: کارنامه (چاپ نهم).
- امیرخسرو دهلوی، ابوالحسن خسرو بن محمود (ف. 715 ق.) ثمانیه‌ی امیرخسرو دهلوی. تهران: کتابخانه‌ی کاخ گلستان. شماره‌ی 342 [نسخه‌ی خطی] تألیف 715 ق. تاریخ کتابت 972 ق.
- امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود (1917 م.): دولرانی خضرخان، تصحیح رشید احمد انصاری، علی‌گره، بی نا.
- بداؤنی، عبدالقادر. (1380). منتخب التواریخ. تصحیح مولوی احمدعلی صاحب. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی (چاپ یکم).
- جامی، عبدالرحمن بن احمد. (1391). بهارستان. تصحیح اسماعیل حاکمی. تهران: اطلاعات (چاپ هفتم).
- رازی، امین احمد. (1389). تذکره‌ی هفت اقلیم. تصحیح سید محمدرضا طاهری. تهران: سروش (چاپ دوم).
- زرین‌کوب، عبدالحسین. (1354). «امیرخسرو دهلوی». در مجله‌ی دانشکده. 1 (4)، پاییز. صص 19-25.
- سعدی، مصلح بن عبدالله. (1384). گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی (چاپ هفتم).
- سمرقندی، دولتشاه. (1382). تذکرﺓ الشّعرا. تصحیح ادوارد براون. تهران: اساطیر (چاپ نخست).
- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1387). حدیقـﺔ الحقیقـﺔ و شریعـﺔ الطریقـﺔ. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران (چاپ هفتم).
- سیهرندی، یحیی بن احمد بن عبدالله. (1391). تاریخ مبارک شاهی. تصحیح محمد هدایت حسین. تهران: اساطیر (چاپ دوم).
- محدّث دهلوی، عبدالحق. (1383). اخبار الاخیار فی اسرار الابرار. تصحیح علیم اشرف خان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی (چاپ نخست).
- هندوشاه استرآبادی، محمد قاسم. (1387). تاریخ فرشته. تصحیح محمدرضا نصیری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی (چاپ یکم).
- لغت‌نامه‌ی دهخدا (نسخه‌ی الکترونیکی) دسترسی از طریق تارنمای آبادیس (https://dictionary.abadis.ir)
