مقالۀ حاضر به بررسی و مقایسۀ طنزِ شاعران جامعهگرا و شاعران صوفی در بازۀ زمانی قرن ششم تا هشتم میپردازد تا نشان دهد گرایشهای فکری متفاوت تا چه میزان در ظهور نوع خاصی از طنز موثّر هستند. شاخصههای مورد ارزیابی به سه جنبۀ شخصیتپردازی، شگردهای طنز و اهداف طنز، تقلیل یافت. با تجزیه و تحلیل این دادهها، به نظر میرسد طنز شاعران جامعهگرا که اندیشۀ آنها بیشتر با جنبههای واقعگرایی منطبق است، از لحاظ زبان و بیان، شگردها، اهداف و محتوا، نمودی برونگرایانه دارد؛ طنزی که حاصل خلاقیت زبانی است و در روساخت اثر خود را نشان میدهد. در مقابل، شاعران صوفی مسلک که دیدی عرفانی داشتند، اهداف و محتوای طنز آنها متناسب با افکارشان، جلوهای درونگرایانه به خود گرفت؛ مطابق همین، طنز شاعران جامعهگرا در پناه بلاغت به ظهور رسید و در بستر طنز زبانمحوری جریان پیدا کرد، در حالی که طنز شاعران صوفی همانند احوالات درونی آنان در ساختار نفوذ کرد و زمینۀ شکلگیری طنز ساختاری را فراهم آورد.
احمدی، بابک. (1370). ساختار و تأویل متن. نشر مرکز. چاپ اول.
اسکولز، رابرت. (1379). درآمدی بر ساختارگرایی. ترجمه: فرزانه طاهری. تهران: انتشارات آگاه. چاپ اول.
_________. (1383). عناصر داستان. ترجمه: فرزانه طاهری. تهران: نشر مركز. چاپ دوم.
اصلانی، محمدرضا. (1385). فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز. تهران: انتشارات کاروان. چاپ اول.
امینی، اسماعیل. (1385). خندمینتر افسانه (جلوههای طنز در مثنوی). تهران: انتشارات سوره مهر. چاپ اول.
انوری. (1379). یک قصه بیش نیست. تهران: انتشارات عابد. چاپ اول.
انوری، اوحدالدین. (1364). دیوان اشعار. تصحیح سعید نفیسی: انتشارات پیروز. چاپ سوم
آرینپور، یحیی. (1387). از صبا تا نیما. ج2. تهران: انتشارات زوّار. چاپ نهم.
برتنس، هانس. (1391). مترجم: محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: انتشارات ماهی. چاپ چهارم.
بهزادی اندوهجردی، حسین. (1378). طنز و طنزپردازی در ایران. تهران: انتشارات صدوق. چاپ اول.
__________. (1383). طنزپردازان ایران «از آغاز تا پایان دوره قاجار». تهران: انتشارات دستان. چاپ اول.
پارسانسب، محمد. (1390). داستانهای تمثیلی- رمزی. تهران: انتشارات چشمه. چاپ اول.
___________. (1386). ساختارشناسی طنز در مثنوی. فصلنامه پژوهشهای ادبی. شماره 16
پُلارد، آرتور. (1391). طنز. ترجمه: سعید سعیدپور.تهران: نشر مرکز. چاپ پنجم.
پورنامداریان، تقی. (1380). در سایه آفتاب. تهران: انتشارات مروارید. چاپ اول.
جوادی، حسن. (1384). تاریخ طنز در ادبیات فارسی. تهران: انتشارات کاروان. چاپ اول.
حری، ابوالفضل. (1390). در باره طنز. تهران: انتشارات سوره مهر.چاپ چهارم.
حسامپور، سعید. دهقانیان، جواد. خاوری، صدیقه. (1390). بررسی تکنیکهای طنز و مطایبه در آثار هوشنگ مرادی کرمانی. مجله علمی- پژوهشی ادبیات کودک شیراز. سال دوم، بهار و تابستان. شماره اول.
حلبی، علی اصغر. (1364). مقدمهای بر طنز و شوخ طبعی. تهران: انتشارات پیک. چاپ اول.
_________. (1377). طنز و شوخ طبعی در ایران و جهان اسلام. تهران: انتشارات بهبهانی. چاپ اول
حیاتی، زهرا. (1388). بررسی نشانهشناختی عناصر متقابل در تصویرپردازی اشعار مولانا، فصلنامۀ نقد ادبی.س2. ش.6
داد، سیما. (1380). فرهنگ اصطلاحات ادبی (واژهنامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی/ اروپایی). تهران: انتشارات مروارید. چاپ چهارم.
رضوانیان، قدسیه. (1388). خوانش گلستان سعدی بر اساس نظریه تقابلهای دوگانه. نشریه ادب فارسی. ش 2
ریتر، هلموت. (1374). دریای جان. ترجمه: عباس زریاب خویی، مهرآفاق بایبردی. ج1. تهران: انتشارات الهدی. چاپ اول.
سعدی. (1387). گلستان. تصحیح غلام حسین یوسفی. تهران: انتشارات خوارزمی. چاپ هشتم.
سنایی. (1359). حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه. تصحیح مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شادرویمنش، محمد. (1380). طنز در شعر مشروطه، رساله دکتری ادبیات دانشگاه تهران.
شفیعیکدکنی، محمدرضا. (1386). زمینۀ اجتماعی شعر فارسی. تهران: انتشارات اختران.
_______________. (1392). موسیقی شعر. تهران: نشر آگه. چاپ چهاردهم.
شیری، قهرمان. (1376). راز طنزآوری، ادبیات معاصر، شماره 17 و 18
عبیدزاکانی. (1999). کلیات عبیدزاکانی. به اهتمام محمد جعفر محجوب. محل نشر: نیویورک، ایالات متحده آمریکا. ناشر: Bibliotecapersica press
_______. (1368). کلیّات. تصحیح و مقدمه از عباس اقبال آشتیانی. تهران: انتشارات طلوع. چاپ دوم.
عطار نیشابوری. (1386). مصیبتنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: انتشارات سخن. چاپ اول.
_________. (1383). منطقالطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: انتشارات سخن. چاپ اول.
_________. (1386). اسرارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: انتشارات سخن. چاپ سوم.
غیاثی، محمد تقی. (1368). درآمدی بر سبکشناسی ساختاری. تهران: انتشارات شعله. چاپ اول.
فتوحی، محمود. (1391). سبکشناسی، رویکردها و روشها. تهران: انتشارات سخن. چاپ اول.
فولادی، علیرضا. (1386). طنز در زبان عرفان. تهران: انتشارات فراگفت. چاپ اول.
کرمی، محمدحسین. ریاحی زمین، زهرا. دهقانیان، جواد. (1388). پژوهشی در تئوری و کارکرد طنز مشروطه. پژوهشنامۀ زبان و ادبیات فارسی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. دوره جدید، شماره 1.
محمدیکلهسر، علیرضا. خزانهدارلو، محمدعلی. (1390). درآمدی بر طنز عرفانی. فصلنامه متنپژوهی ادبی. شماره 48
مشرّف، مریم. (1385). هنجارگریزی اجتماعی در زبان صوفیه. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی شهید بهشتی.س 14. ش 52 و 53.
مولوی، جلالالدین محمد. (1390). مثنوي معنوي. رینولدا. نیکلسون. تهران: انتشارات هرمس. چاپ پنجم.
میرصادقی، جمال. (1382). ادبیات داستانی. تهران: انتشارات علمی. چاپ چهارم.
__________. (1384). ادبیات داستانی. تهران: انتشارات علمی. چاپ چهارم.